Co trzeba wiedzieć o transplantacji nerki

Ostatnia aktualizacja 28 lipca 2022

Nerka – najczęściej przeszczepiany i poszukiwany na świecie organ do przeszczepów

Historia
Poniżej przedstawiamy krótki zarys historyczny przeszczepu nerki:

1902 – miały miejsce pierwsze eksperymentalne udane przeszczepy nerki, które przeprowadzono w wiedeńskiej Akademii Medycznej w Austrii na zwierzętach.

1909 – pierwszy eksperymentalny ludzki przeszczep nerki przeprowadzony we Francji za pomocą nerki zwierzęcej.

1933 – pierwsza próba przeszczepu nerki ludzkiej innemu pacjentowi, zakończony niepowodzeniem.

1954 – Joeseph E. Murray i jego koledzy z Peter Bent Brigham Hospital w Bostonie przeprowadzili pierwszą udaną transplantację nerek u bliźniaków jednojajowych. Zostało to dokonane bez leków immunosupresyjnych, gdyż narządy bliźniaków były nie do odróżnienia dla systemów odpornościowych. Kolejne przeszczepy pomiędzy jednojajowymi bliźniętami kończyły się wynikiem pozytywnym.

1960 – postęp techniki – lepsze dopasowanie krwi i tkanek dawcy i biorcy.

1961 – postęp leków immunosupresyjnych – silne leki immunosupresyjne stały się dostępne, co pozwalało zminimalizować odrzucenie nerki po przeszczepie.

1966 – pierwszy w Polsce (Warszawa) przeszczep nerki od zmarłego dawcy.

1980 i 1990 – nowe techniki, nowe leki i nowe informacje o pacjencie pomogły dokonywać przeszczepów nerek bardziej bezpieczniej, bardziej efektywnie i stały się bardziej rutynową procedurą.

Budowa i funkcje nerki

Nerki to parzysty narząd znajdujący się po obu stronach kręgosłupa w okolicy lędźwiowej, zbudowany z warstwy wewnętrznej, czyli rdzenia nerki i zewnętrznej, czyli kory nerkowej. Zasadniczą strukturą nerki jest nefron, który składa się z podjednostek strukturalnych: cewek i kłębuszka nerkowego. Natomiast kłębuszek nerkowy zbudowany jest z kłębka naczyniowego i torebki nefronu. Rozróżniamy dwa typy nefronów: o krótkiej i długiej pętli, tzw. przyrdzeniowy i korowy. Z nefronów o krótkiej pętli zbudowana jest kora nerki. Rdzeń nerki zbudowany jest z trójkątnych struktur zwanych piramidami nerkowymi. Wierzchołek piramidy tworzy uwypuklenie tzw. brodawkę nerkową, na szczycie której znajdują się otworki będące zakończeniami przewodów wyprowadzających mocz. Mocz przepływa tędy do lejkowatego kształtu komory, zwanej miedniczką nerkową a stąd dalej parzystymi moczowodami, które łączą nerkę z pęcherzem moczowym. Tętnica nerkowa dostarcza krew do nerki, natomiast żyła nerkowa zbiera krew z nerki.

Nerki pełnią trzy podstawowe funkcje:

1. Wydalniczą
2. Regulacyjną
3. Endokrynną.

Czym jest przeszczep nerki

Gdy nerki zawodzą, istnieją trzy możliwości ich leczenia:

1. hemodializa
2. dializa otrzewnowa
3. przeszczep nerki.

Wiele osób utwierdzi, że skuteczny przeszczep nerki zapewnia lepszą jakość życia, ponieważ daje większą swobodę, energię i mniej restrykcyjną dietę. Często przeszczep jest jedyną metodą leczenia niewydolności nerek.

Przeszczep jest to zabieg chirurgiczny polegający na pobraniu nerki od dawcy żywego lub zmarłego i umieszczeniu jej w ciele biorcy. Zabieg ten przeprowadzony jest w znieczuleniu ogólnym. Chirurg wykonuje cięcie w dolnej partii brzucha, aby nową nerkę przyszyć do dużych naczyń krwionośnych w pobliżu pęcherza moczowego. Podczas operacji w pęcherzu moczowym umieszcza się cewnik, natomiast w okolicy przeszczepionej nerki dren, który zostanie po kilku dniach po operacji usunięty. Zabieg przeszczepu trwa około 2-4 godzin. Po przeszczepie pacjent do końca życia przyjmuje leki immunosupresyjne, które zapobiegają procesowi odrzucenia.
Rodzaje przeszczepu nerek

Istnieją dwa rodzaje przeszczepów nerek:

1. te, które pochodzą od żywych dawców oraz
2. te, które pochodzą od niespokrewnionych dawców zmarłych.

Żywym dawcą może być ktoś z rodziny, współmałżonek lub bliski przyjaciel. Dawca musi w doskonałym zdrowiu i powinien świadomie wyrazić zgodę na przeszczep.
Zmarły dawca, to dawca, u którego stwierdzono śmierć mózgu i który za życia nie zgłosił sprzeciwu w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów na oddanie po śmierci swoich narządów do przeszczepu.

Niezależnie od rodzaju dawcy nerki żywego lub zmarłego obligatoryjnie należy wykonać badania krwi dawców, aby dowiedzieć się, jaka grupa krwi jest obecna i czy występuje zgodność tkankowa z biorcą. Układy tkankowe dawcy i biorcy muszą być poddane badaniom i powinny być starannie dobrane. Są to układy grupowe krwinek czerwonych AB0 i układ zgodności tkankowej. Zatem każda transplantacja musi zostać poprzedzona testem zgodności tkankowej. Testowanie komórek jest zbliżone do analizy grupy krwi poprzedzającej transfuzję, lecz bardziej skomplikowane. Przed przeszczepem dokonuje się wstępnego doboru antygenowego, który polega na określeniu zgodności tkankowej in vitro i in vivo. W praktyce badanie to sprowadza się do określenia silnych antygenów zgodności tkankowej, tzn. antygenów układu AB0 i HLA.
Wskazania do przeszczepu

Główną przesłanką do przeszczepu jest przewlekła niewydolność nerek, do której najczęściej prowadzi cukrzyca typu II, kłębuszkowe zapalenie nerek oraz nadciśnienie tętnicze. Rzadszą przyczyną jest torbielowość nerek, choroba Alporta, nefropatia, toczeń rumieniowaty, zapalenie nerek, uropatia zaporowa. Jednak, aby zakwalifikować się do przeszczepu nerki należy być zgłoszonym do Krajowej Listy Osób oczekujących na przeszczepienie przez kierownika zespołu kwalifikującego w Regionalnym Ośrodku Kwalifikacyjnym.
Korzyści z przeszczepu nerki

1. Brak konieczności dializowania
2. W większości przypadków ulega poprawie jakość życia
3. Pacjenci po przeszczepie zazwyczaj żyją dłużej niż chorzy pozostający na leczeniu dializami
4. Poprawa wydolności fizycznej.

Komplikacje po zabiegu

Jak w przypadku każdej operacji mogą wystąpić komplikacje takie jak:

1. Krwawienie
2. Infekcja
3. Niedrożność naczyń krwionośnych nowej nerki
4. Niedrożność układu moczowego
5. Brak podjęcia funkcji nowej nerki

Na wyższe ryzyko komplikacji są zawsze narażone osoby otyłe i uzależnione od tytoniu.

Nowa nerka może zostać odrzucona. Odrzucenie to normalna reakcja organizmu na ciało obce. Kiedy nowa nerka zostaje przeszczepiona do organizmu biorcy, system immunologiczny reaguje obronnie, wyczuwa zagrożenie i atakuje nowy narząd. Aby przeszczepiona nerka przetrwała biorca musi podjąć leczenie lekami immunosupresyjnymi.

Leki te mogą powodować wiele efektów ubocznych, m.in.:

1. trądzik
2. rozrzedzenie kości (osteoporoza) oraz uszkodzenia kości (martwica kości)
3. cukrzyca
4. nadmierne owłosienie lub wypadanie włosów
5. wysokie ciśnienie krwi
6. wysoki cholesterol
7. zwiększone ryzyko zachorowania na raka, zwłaszcza raka skóry i chłoniaka
8. infekcja
9. przybranie na wadze.

Przeciwwskazania biorcy do przeszczepu

Nie każdy może zostać zakwalifikowany do przeszczepu nerki. Przeciwwskazania to:

1. Problemy sercowo-krążeniowe
2. Infekcje bakteryjne
3. Niewydolność wątroby
4. AIDS
5. Przebyta choroba nowotworowa.

Przeciwwskazania dawcy

Kategorycznie zabrania się pobrania nerki, gdy stwierdzono:

1. Chorobę nowotworową, z wyłączeniem niektórych nowotworów mózgu, skóry i zmian in situ szyjki macicy,
2. Zakażenie wirusem HIV,
3. Zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu B
4. Zakażenie wirusem zapalenia wątroby typu C
5. Ciężkie zakażenie bakteryjne
6. Podejrzenie ciężkiego uszkodzenia narządu (podwyższone stężenie kreatyniny w surowicy, uszkodzenie mechaniczne, choroba nerek w przeszłości).

Wyniki badań i rokowania

Na wyniki badań i efekty przeszczepienia nerki ma wpływ wiele czynników.

Przeprowadzone badania wykazują, iż:

1. Długość przeżycia biorców nerek jak również przeżywalność nerek po przeszczepie nie różni się w sposób znaczący od dawców żywych i zmarłych.
2. Epizody ostrego odrzucenia są znacznie mniejsze po przeszczepieniu nerki od dawcy żywego.
3. Nerki pobrane od dawców żywych charakteryzowały się dużo lepszą czynnością po przeszczepie niż te pochodzące od dawców zmarłych.
4. Czynnikami znacząco wpływającymi na wynik przeszczepu są:
5. wiek dawcy i biorcy
6. stężenie kreatyniny i przyczyna zgonu dawcy
7. czas zimnego niedokrwienia
8. czas dializ przed przeszczepem
9. waga
10. rasa
11. liczba wcześniejszych przeszczepień
12. rodzaj stosowanych leków immunosupresyjnych.
13. przeszczepy pochodzące od członków rodziny dają dużo lepsze długoterminowe rezultaty lecznicze niż te od osób zmarłych.

Odnotowuje się, że główną przyczyną śmierci zaraz po komplikacjach podczas zabiegu jest odrzucenie przeszczepu a najczęstszym powikłaniem występującym po przeszczepie jest zakażenie układu moczowego i chłonkotok. Przeciętnie po około 5 latach 70-80 % przeszczepione nerki spełniają swoje funkcje. Praktyka wskazuje, że dużo lepsze rokowania daje dobra zgodność tkankowa i pochodzenie organu od dawcy żywego.

Życie po przeszczepie

Powrót do domu bywa zbawienny w rekonwalescencji, jednak może towarzyszyć mu niepokój a nawet objawy depresji w związku z obawami czy przeszczep nie zostanie odrzucony. I dlatego bardzo ważny jest monitoring czynności nerek przez lekarza specjalistę, aby zapobiec ewentualnemu odrzuceniu czy też pojawieniu się infekcji. Ważne jest również to, aby pacjent uzmysłowił sobie, że rekonwalescencja wymaga czasu i przystosowania do nowego życia. Bardzo pomocna jest w tej sytuacji rehabilitacja fizyczna, dzięki której pacjenci po około 3 miesiącach wracają do normalnej aktywności życiowej, wracają do pracy, szkoły, prowadzą pełnowartościowe życie społeczne a o przeszczepie przypomina im tylko blizna.

Koszty przeszczepienia nerki

Jest to kosztowny zabieg a jego przeciętna cena waha się od 50 do 100 tysięcy USD, jednak w dłuższej perspektywie jest korzystniejszym wydatkiem niż dializowanie pacjenta do końca życia, które rocznie wynosi około 45.000 USD. Miesięczne koszty terapii wynoszą około 1.600 USD. W Polsce Ministerstwo Zdrowia w całości refunduje zabiegi i leczenie immunosupresyjne biorcy.

Rozwój transplantologii sprawił, że zaczęto handlować organami ludzkimi, gdyż okazało się, że jest to bardzo dochodowy biznes. W Polsce jak i na świecie ten proceder jest zabroniony jednak desperacja osób potrzebujących i chęć zarobku wśród ludzi ubogich sprawia, że handel narządami kwitnie. W Internecie można spotkać oferty sprzedaży narządów do przeszczepu, co oczywiście jest karalne. Jednak one istnieją a ogłoszeniodawcy narażeni są na zainteresowanie takim ogłoszeniem przez międzynarodowe gangi, które handlują organami. „Policja i Prof. Roman Danielewicz, dyrektor Poltransplantu, przestrzega, że gangi mogą wykorzystać osoby oferujące w sieci sprzedaż organów. Mogą się narazić na to, że jakieś grupy przestępcze spoza Polski będą próbować po nie sięgać; warto przed tym ostrzegać – podkreśla”.

Warto wspomnieć sytuacje jakie prawdopodobnie od kilku lat mają/miały miejsce w Poznaniu. Mianowicie jeden z radnych tego miasta  porusza kontrowersyjny temat łowców organów  na sygnał wielu zgłoszeń swoich wyborców o tym procederze. Łowcy upatrują ofiary i dokonują  weryfikacji, po czym ofiara zostaje porwana a jej organy wycięte i sprzedane.Wiele z tych ofiar podobno po przebudzeniu z narkozy dowiaduje się że został wycięty im zdrowy organ- inni- nie mają tyle szczęścia “przepadają bez echa”. Z doniesień prasowych wynika, że ów radny został zawieszony w prawach członka swojej partii.

Czy temat  nielegalnego handlu organami w Polsce jest tematem tabu? (pytanie pozostawiam otwarte do oceny przez każdego z czytelników)

Statystyki przeszczepu nerki w Polsce w 2015 i 2016 roku

1. Od dawcy zmarłego – przeszczepiono 958 (2015 r.) i 370 (do 05.2016 r.) nerek
2. Od żywego dawcy – przeszczepiono 60 (2015 r.) i 20 (do 05.2016 r.) nerek
3. W grudniu 2015 było 935 osób oczekujących na przeszczep nerki a maju 2016 roku było już ich 1036.

Narządy do przeszczepu w Polsce pochodzą przede wszystkim od dawców zmarłych, którzy za życia nie zgłosił sprzeciwu w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów na oddanie po śmierci swoich narządów do przeszczepu. Narządy takie jak nerka, część wątroby lub szpik kostny pobierane są od osób żywych pod warunkiem, że dawca wyrazi na to zgodę, a jego życie nie będzie narażone na niebezpieczeństwo. Zdecydowana jednak większość organów (około 95%) pochodzi od dawców zmarłych, u których stwierdzono śmierć mózgu. Każdego roku odnotowany jest wzrost liczby osób oczekujących na przeszczepienie nerki.

żródła:nlm.nih.gov, web.stanford.edu/dept/HPS/transplant/html/history.html, hopkinsmedicine.org/healthlibrary/test_procedures/urology/kidney_transplantation_procedure_92,p07708, poltransplant.org.pl, pl.wikipedia.org/wiki/Przeszczepienie_nerki#Kwestie_ekonomiczne, transplant.surgery.ucsf.edu/conditions--procedures/kidney-transplantation.aspx, fakty.interia.pl/prasa/news-rzeczpospolita-kwitnie-handel-organami-w-sieci,nId,1867351, gloswielkopolski.pl/wiadomosci/poznan/a/radny-pis-lowcy-organow-porywaja-poznaniakow,9907240

więcej o tematyce transplantacji np: w publikacjach w Polsce :

1.Kościół a transplantacja / Grzegorz Kniaź. – Skwierzyna : Stowarzyszenie “Życie po przeszczepie”, 2005.

2.Nauka o chorobach wewnętrznych. T. 8, Choroby nerek i dróg moczowych, choroby układu ruchu, kolagenozy, zatrucia, transplantacja / Witold Orłowski ; pod nacz. red. Tadeusza Orłowskiego ; pod red. Juliana Blicharskiego ; aut. Beata Bogdanikowa [et al.]. – Wyd. 2 zm. – Warszawa : Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1990.

3.Nauka o chorobach wewnętrznych. T. 8, Choroby nerek i dróg moczowych, choroby układu ruchu, kolagenozy, zatrucia, transplantacja / Witold Orłowski ; pod nacz. red. Tadeusza Orłowskiego ; pod red. Juliana Blicharskiego ; aut. Beata Bogdanikowa [et al]. – Wyd. 2 zm. (dodr.). – Warszawa : Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1992.

4.Niemieloablacyjna transplantacja komórek macierzystych układu krwiotwórczego – badania eksperymentalne i kliniczne : rozprawa habilitacyjna / Jan Maciej Zaucha ; Klinika Hematologii Instytutu Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Gdańsku. – Gdańsk : AM, 2003.

5.Transplantacja narządów : kompendium / Philippe Wolf [et.al. ; tł. Stefania Michowicz, Józef Michowicz, Dariusz Patrzałek]. – Wrocław : Wydaw. Volumed, 1993.

6.Transplantacja : studium z prawa administracyjnego / Dominika Tykwińska-Rutkowska. – Warszawa : Wydawnictwo Sejmowe, 2013.

7.Transplantacja szpiku / Monika Sankowska, Leszek Kauc. – Warszawa : Wydaw. Medigen, cop. 2004.

8.Transplantacja w prawie polskim : aspekty cywilnoprawne : stan prawny na 1 września 1998 r / Juliusz Duda. – [Kraków] : Kantor Wydawniczy Zakamycze, 1998.

9.Zagadnienia rozrodu człowieka i zwierząt = Aspects of reproduction in human and animals. 2 / red. L. Bablok, J. Polkowska, L. Zwierzchowski. Transplantacja komórek = Cell transplantation / red. J. Kawiak, Z. Osuchowska. – Warszawa : Fundacja Biologii Komórki i Biologii Molekularnej, 2001.

10.Badanie postaw wobec przeszczepiania narządów pobieranych od zmarłych : lekarze : raport z badań przeprowadzonych przez Krajową Radę Transplantacyjną “Poltransplant” Fundację Transplantologia Polska przy udziale “Demoskopu” – Badania Rynkowe i Społeczne finansowanych przez Komitet Badań Naukowych / [raport przygot. przez Wojciecha Rowińskiego i Janusza Wałaszewskiego ; przy współpr. M. Lao et al.]. – Warszawa : [s.n.], 1995.

11.Badanie postaw wobec przeszczepiania narządów pobieranych od zmarłych : pielęgniarki : raport z badań przeprowadzonych przez Krajową Radę Transplantacyjną “Poltransplant” Fundację Transplantologia Polska przy udziale “Demoskopu” – Badania Rynkowe i Społeczne finansowanych przez Komitet Badań Naukowych / [raport przygot. przez Wojciecha Rowińskiego i Janusza Wałaszewskiego ; przy współpr. M. Lao et al.]. – Warszawa : [s.n.], 1995.

12.Badanie postaw wobec przeszczepiania narządów pobieranych od zmarłych : studenci : raport z badań przeprowadzonych przez Krajową Radę Transplantacyjną “Poltransplant” Fundację Transplantologia Polska przy udziale “Demoskopu” – Badania Rynkowe i Społeczne finansowanych przez Komitet Badań Naukowych / [raport przygot. przez Wojciecha Rowińskiego i Janusza Wałaszewskiego ; przy współpr. M. Lao et al.]. – Warszawa : [s.n.], 1995.

13.IV Kongres Polskiego Towarzystwa Transplantacyjnego : “Transplantologia u progu XXI wieku”, Wrocław 20-22 maja 1999 : program i streszczenia / [Kom. Nauk. Marian Zembala przewodn. et al.]. – Wrocław : PTT, 1999.

14.Medycyna na początku III tysiąclecia : humanizm, traumatologia, transplantologia / pod red. Kazimierza Imielińskiego ; Polska Akademia Medycyny i Albert Schweitzer World Academy of Medicine. – Warszawa : PAM, 2000.

15.Transplantologia. – Warszawa : Farmedia, [2006].

16.Transplantologia kliniczna / pod red. Magdaleny Durlik i Wojciecha Rowińskiego ; [aut. Leszek Adadyński et al.]. – Warszawa : Akademia Medyczna, [2004].

17.Transplantologia kliniczna / pod red. Mieczysława Lao i Wojciecha Rowińskiego ; [aut.: Zbigniew Gaciong et al.] ; Akademia Medyczna w Warszawie. – Warszawa : AM, 1998.

18.Transplantologia kliniczna / pod red. Wojciecha Rowińskiego, Janusza Wałaszewskiego, Leszka Pączka ; [aut. Antonio J. Aldrete et al.]. – Warszawa : Wydaw. Lekarskie PZWL, cop. 2004.

19.Transplantologia kliniczna : przeszczepy narządowe / pod red. Lecha Cierpki i Magdaleny Durlik ; [aut. Katarzyna Baumgart et al.]. – Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2015.

20.Transplantologia kliniczna : zasady ogólne / pod red. Lecha Cierpki i Magdaleny Durlik ; [aut. Mirosław Banasik et al.]. – Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2015.

21.Transplantologia : oczekiwania, możliwości, granice / pod red. Andrzeja Dymera. – Szczecin : Instytut Medyczny im. Jana Pawła II : Wydawnictwo Kadruk, 2012.

22.Transplantologia praktyczna. T. 1, Odrzucanie przeszczepu : I Kurs Transplantologii Praktycznej pod auspicjami Europejskiego Towarzystwa Transplantacyjnego (ESOT), Warszawa 17-18.10.2007 / Leszek Pączek, Krzysztof Mucha, Bartosz Foroncewicz ; [aut. Mirosław Banasik et al.] ; Klinika Immunologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych. Instytut Transplantologii. Warszawski Uniwersytet Medyczny. – Lublin : Wydawnictwo Czelej, 2008.

23.Transplantologia praktyczna. T. 2, Nowotwory po przeszczepieniu narządów : II Kurs Transplantologii Praktycznej pod auspicjami Europejskiego Towarzystwa Transplantacyjnego (ESOT), Warszawa 17-18.10.2008 / Leszek Pączek, Bartosz Foroncewicz, Krzysztof Mucha ; [aut. Anna Barańska-Kosakowska et al.] ; Klinika Immunologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych. Instytut Transplantologii. Warszawski Uniwersytet Medyczny. – Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, cop. 2009.

24.Transplantologia praktyczna. T. 3, Nawrót choroby podstawowej po przeszczepieniu narządów : III Kurs Transplantologii Praktycznej pod auspicjami Europejskiego Towarzystwa Transplantacyjnego (ESOT), Warszawa 16-17.10.2009 = Recurrence of the primary disease after organ transplantation : 3rd Training Course of Practical Transplantology under auspices of European Society of Organ Transplantation / Leszek Pączek, Krzysztof Mucha, Bartosz Foroncewicz ; [aut. Carlos Apestegui et al.] ; Klinika Immunologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych. Instytut Transplantologii. Warszawski Uniwersytet Medyczny. – Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, cop. 2010.

25.Transplantologia praktyczna. T. 4, Postępy w transplantologii : IV Kurs Transplantologii Praktycznej pod auspicjami Europejskiego Towarzystwa Transplantacyjnego (ESOT), Warszawa 22-23.10.2010 = Progress in transplantology : 4rd Training Course of Practical Transplantology / Leszek Pączek, Bartosz Foroncewicz, Krzysztof Mucha ; [aut. Anna Barańska-Kosakowska et al.] ; Klinika Immunologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych. Instytut Transplantologii. Warszawski Uniwersytet Medyczny. – Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, cop. 2013.

26.Transplantologia praktyczna. T. 5, Zakażenia w transplantologii : V Kurs Transplantologii Praktycznej, Warszawa 14-15.10.2011 = Infections in transplantology : 5rd Training Course of Practical Transplantology / Leszek Pączek, Krzysztof Mucha, Bartosz Foroncewicz ; [aut. Hanna Baszyńska et al.] ; Klinika Immunologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych. Instytut Transplantologii im. T. Orłowskiego. Warszawski Uniwersytet Medyczny. – Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, cop. 2013.

27.Transplantologia praktyczna. T. 6, Wyniki odległe transplantacji narządów : VI Kurs Transplantologii Praktycznej, Warszawa 26-27.10.2012 = Outcomes in transplantation : 6th Training Course of Practical Transplantology / Leszek Pączek, Bartosz Foroncewicz, Krzysztof Mucha ; [aut. Katarzyna Bobrowska et al.] ; Klinika Immunologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych. Instytut Transplantologii im. T. Orłowskiego. Warszawski Uniwersytet Medyczny. – Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, cop. 2013.

28.Transplantologia praktyczna. T. 7, Farmakoterapia po przeszczepieniu narządów : VII Kurs Transplantologii Praktycznej, Warszawa 20-21.03.2015 = Pharmacotherapy after organ transplantation : 7th Training Course of Pracitcal Transplantology / Leszek Pączek, Krzysztof Mucha, Bartosz Foroncewicz ; [aut. Michał Ciszek et al.] ; Klinika Immunologii, Transplantologii i Chorób Wewnętrznych. Instytut Transplantologii im. T. Orłowskiego. Warszawski Uniwersytet Medyczny. – Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, cop. 2015.

29.Transplantologia w zarysie / pod red. Wojciecha Dyszkiewicza, Marka Jemielitego, Krzysztofa Wiktorowicza ; aut. rozdz. Ewa Baum [et al. ; Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu]. – Poznań : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, 2009.