Czy na pewno ja jestem ojcem tego dziecka?

Ostatnia aktualizacja 28 lipca 2022

Badania genetyczne to wielkie osiągnięcie nauki. Otwierają one przed ludźmi ogromne możliwości poszerzenia dotychczasowej wiedzy i dalszego postępu. Wykorzystywane są w wielu dziedzinach związanych z życiem człowieka. Na dużą skalę mają zastosowanie w kryminalistyce oraz badaniach medyczno-sądowych, w tym do badania spornego ojcostwa.

Analiza polimorfizmu DNA jest najdoskonalszą i najbardziej obiektywną metodą pozyskiwania środków dowodowych. Zostało to docenione i ujęte w dokumentach Unii Europejskiej. W Rekomendacji Rady Europy (R1/92) zawarto zalecenie, aby „badania DNA wykonywane były w każdym możliwym przypadku, bez względu na wagę popełnionego czynu”. Zgodnie z wyżej wymienioną Rekomendacją, analiza DNA „(…) jest skomplikowanym procesem naukowym, który może być prowadzony jedynie w laboratoriach mających odpowiednie wyposażenie i doświadczenie, a wykonujący je eksperci powinni posiadać wysoki stopień wiedzy zawodowej i praktycznej”. Standardy badań genetycznych w dochodzeniu ojcostwa określa Komisja Genetyki Sądowej Polskiego Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii, która co 2 lata przeprowadza atestację. Listę placówek, które uzyskały atest możemy znaleźć na oficjalnej stronie internetowej Polskiego Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii, wśród nich od wielu lat znajduje się Pracownia Genetyki Sądowej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Celem takiego postępowania jest zapewnienie jak najwyższego poziomu analiz genetycznych wykonywanych dla potrzeb wymiaru sprawiedliwości oraz organów ścigania. Atestacja laboratoriów genetycznych pozwala na przyjęcie wspólnej strategii, standaryzacji metod i nazewnictwa oraz ustalenia norm i oceny prawidłowości genotypowania i wnioskowania.

Testy DNA stały się między innymi środkiem do ustalania ojcostwa i pokrewieństwa, w tym spornego ojcostwa. Polegają one na zbadaniu genetycznego zapisu kilkunastu markerów genetycznych (fragmentów DNA) znajdujących się w różnych miejscach w obrębie całego genomu. Do tego typu badań wybrano te, które spełniają elementarny warunek, jakim jest duża różnorodność (polimorfizm). Uzyskany na ich podstawie profil genetyczny złożony z kilkunastu wybranych markerów może być niepowtarzalnym wyznacznikiem dla każdej osoby. Jest to tak zwany „genetyczny odcisk palca”. Reguły tej nie spełniają jedynie jednojajowe bliźnięta. Ważną kwestią jest uzyskanie pewności, czy badane osoby nie były wcześniej poddane przetaczaniu krwi bądź też transplantacji szpiku kostnego, co może mieć znaczący wpływ na wynik badania. Skutkiem tego jest zmiana standardów postępowania przy pobieraniu próbki do badań genetycznych. Odchodzi się od badań na podstawie krwi na rzecz wymazów komórek nabłonka z błony śluzowej jamy ustnej. Wynika to z faktu, iż w większości przypadków po udanym przeszczepie komórek macierzystych szpiku następuje zmiana genotypu biorcy na genotyp dawcy w nowotworzonych komórkach krwi.

Badania genetyczne umożliwiają ustalenie profilu genetycznego badanej osoby. Mogą one przynieść wiele korzyści, jednakże niosą ze sobą również pewne zagrożenia i ograniczenia. Wyniki badania genetycznego mogą odsłonić rodzinne sekrety związane z ojcostwem i adopcją. Dlatego też bardzo istotne przed podjęciem decyzji o przeprowadzeniu badań jest uświadomienie ich możliwych konsekwencji.

1.1. Dowód z ustalenia najbardziej prawdopodobnego okresu poczęcia.

Zgodnie z artykułem 85 kodeksu rodzinnego „Domniemywa się, że ojcem dziecka jest ten, kto obcował z matką nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem dziecka”. Jest to tzw. okres koncepcyjny, prawnie określony przedział czasu, w którym musiało dojść do zapładniającego współżycia i poczęcia, w wyniku którego narodziło się zdolne do życia dziecko.

Ocena dojrzałości noworodka w stosunku do czasu trwania ciąży jest możliwa jedynie w sytuacji, gdy zarówno matka i ojciec dziecka podają zgodne daty obcowania fizycznego lub jego zaprzestania. Gdy podane daty nie mieszczą się w ustawowym terminie, sąd może odrzucić powództwo. Długość trwania ciąży ma dość szerokie ramy. Przeciętny czas jej trwania to 280-284 dni licząc od pierwszego dnia ostatniej miesiączki, lub 266-270 dni od daty stosunku zapładniającego. Podstawą wydania opinii określającej czas trwania ciąży jest dokumentacja lekarska, a w szczególności karta ciąży i porodu oraz historia rozwoju noworodka. Do jej sporządzenia wykorzystuje się również stopień dojrzałości noworodka. Pod uwagę bierze się takie parametry jak: długość ciała i jego ciężar, obwód główki, a także rozwój poszczególnych organów i narządów. Na tej podstawie prowadzone są odpowiednie obliczenia najbardziej prawdopodobnego terminu poczęcia w oparciu o opracowania statystyczne i normy dla różnych okresów ciąży i płci. Należy jednak pamiętać o możliwości odchyleń od przeciętnych danych. Wartości zawarte w określonych granicach od przeciętnych nie są wykluczające, chociaż mniej prawdopodobne. Uznaje się, że jest niemożliwe urodzenie dziecka wykazującego cechy dojrzałości przed upływem 229 lub po 321 dniach trwania ciąży.

Dowód z porównania stopnia rozwoju noworodka z okresem, w którym domniemany ojciec obcował fizycznie z matką dziecka jest przeprowadzany niezwykle rzadko. Wynika to z faktu, że pozwani najczęściej zaprzeczają, aby zaistniały między nimi a matką dziecka kiedykolwiek stosunki intymne.

Badania takie zleca się głównie lekarzom ginekologom lub lekarzom innych specjalności (bliżej nieokreślonych w aktach sądowych), jednakże najpełniejsze i najdokładniejsze opinie wydają lekarze zatrudnieni w Instytutach Położnictwa lub biegli z Zakładów Medycyny Sądowej Akademii Medycznych. Przeciętny czas na wydanie tego typu ekspertyzy to 20 dni.

1.2. Dowód z badania płodności mężczyzny.

Dowód z badania mężczyzny w kierunku jego zdolności płodzenia w okresie poczęcia polega na dowiedzeniu jego niezdolności do współżycia, czyli niemocy płciowej lub stwierdzenia braku zdolności do zapłodnienia, czyli niepłodności. Wyżej wymienione rodzaje impotencji mogą oznaczać ograniczenie możliwości płodzenia lub jej całkowity brak.

Na podstawie badania lekarskiego określamy, czy występują u mężczyzny jakiekolwiek nieprawidłowości, które uniemożliwiają obcowanie fizyczne z partnerką lub wykluczają jego płodność. Niemoc płciowa może być spowodowana zmianami wrodzonymi, jak na przykład niedorozwojem narządów lub mogą być one następstwem zmian nabytych, takich jak zaburzenia hormonalne i nerwicowe. Niemoc płciowa nie wyklucza możliwości zapłodnienia, choć jest w stanie ją w znaczącym stopniu ograniczyć.

W celu wydania oceny płodności mężczyzny wykonuje się badanie lekarskie, na które składa się wywiad lekarski, ogólne badanie fizykalne, a także badanie nasienia. Owo badanie powinno być przeprowadzone w Poradni Andrologicznej z zachowaniem wszystkich procedur, jakich wymaga badanie będące dowodem w sprawie. Próbka powinna zostać pobrana od pacjenta dwukrotnie, w wyznaczonym ośrodku, po przebadaniu pozwanego przez lekarza. Niedopuszczalne jest badanie na podstawie przyniesionego materiału przez zainteresowanego.

Ograniczona zdolność do zapłodnienia kobiety w okresie koncepcyjnym nie wyklucza całkowicie, lecz zmniejsza prawdopodobieństwo ojcostwa pozwanego mężczyzny. Występowanie w nasieniu chociaż kilku żywych, prawidłowo zbudowanych plemników nie pozwala na wykluczenie płodności mężczyzny. Taką możliwość daje jedynie zupełny ich brak w nasieniu – azoospermia lub ich obumarcie – nekrospermia.

Przeprowadzenie tego typu dowodu wiąże się często z trudnością określenia stanu płodności mężczyzny w okresie poczęcia dziecka. Dlatego też jest bardzo rzadko wykorzystywany jako kluczowy dowód w sprawie.

1.3. Dowód z badania antropologicznego.

Badania antropologiczne polegają na porównaniu wielu cech morfologicznych dziecka z analogicznymi cechami matki i pozwanego. Każda cecha somatyczna jest determinowana dwiema częściami pochodzącymi od biologicznych rodziców. W niektórych przypadkach ujawnia się cecha dziedziczona tylko po jednej ze stron. Cechy ujawniające się u dziecka mogą być charakterystyczne dla dziadków i w ogóle nie ujawnić się u rodziców.3 Badania antropologiczne mogą być przeprowadzone po ukończeniu przez dziecko 3 roku życia ze względu na konieczność pełnego wykształcenia się niektórych cech morfologicznych podlegającym zmianom rozwojowym. Na ogół są one bardzo czasochłonne, wymagają ponadto sporządzenia szczegółowej dokumentacji fotograficznej.

Analiza antropologiczna obejmuje 180 różnych cech morfologicznych, jednakże ich liczba jest indywidualnie dostosowywana do danego rozpatrywanego przypadku. Są to cechy takie jak: ukształtowanie części mózgowej czaszki, twarzy, okolicy oczu, barwa i struktura tęczówki, kształt ust, bródki, małżowin usznych, rodzaj owłosienia, ogólna budowa ciała, układ listewek skórnych na opuszkach palców rąk i stóp. Analizowane cechy zestawia się w pięciu klasach (A, M, Z, P, X) określających podobieństwo dziecka w stosunku do matki bądź pozwanego. Najwięcej wnoszące do analizy ojcostwa są cechy skrajne, rzadko występujące lub charakterystyczne cechy ukazujące podobieństwo lub różnice pomiędzy dzieckiem a domniemanym ojcem, w szczególności gdy nie podziela ich matka dziecka.

Ekspertyza antropologiczna nigdy nie była wykonywana jako pierwszy dowód w sprawie. Nigdy ostatecznie nie wykluczała ojcostwa.Każdorazowo była poprzedzana badaniem cech grupowych krwi i wykonywana tylko w sytuacji, gdy analiza serologiczna nie wykluczyła ojcostwa pozwanego. Średni czas oczekiwania na wydanie opinii stanowi 7 miesięcy.

1.4. Dowód z badania serologicznego.

Jako środek dowodowy w praktyce sądowej badania krwi zostały wprowadzone w 1924r. Pozwoliły na to poprzedzające ten fakt odkrycia układu grupowego ABO przez K. Landsteinera w 1901r. i poznanie zasad ich dziedziczenia. Dzięki temu wiadomo było, że dziecko może mieć tylko takie cechy grupowe, jakie występują u jego rodziców. W wyniku poznania kolejnych układów grupowych i antygenów krwi, Minister Zdrowia i Opieki Społecznej w porozumieniu z Ministrem Sprawiedliwości wprowadził instrukcję badań. Znalazły się w niej układy grupowe krwi AB0 i MN, a także antygeny z układu Rh, uznane za podstawę badań krwi w sprawach o ustalenie ojcostwa. Zawiera ona również wytyczne dotyczące procesu pobierania krwi, a także wzór protokołu. Instrukcja określa jednocześnie, że badanie dla celów postępowania sądowego może przeprowadzić biegły oraz osoby zatrudnione w Zakładach Medycyny Sądowej Akademii Medycznych i instytucji naukowych, które znalazły się w wykazie sporządzonym przez Ministra Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Zdrowia.1 Klasyczna ekspertyza serologiczna, często również nazywana pierwszego stopnia, obejmowała szereg zróżnicowanych cech grupowych krwi w obrębie: antygenów erytrocytów [AB0 (A1, A2); MNSs; Rh Cw CcDEe; Kell; Duffy: Fy (a,b); Kidd: Jk (a,b)], białek surowicy krwi (GM/KM; HP; DC; C3; Bf; Tf), niektórych układów enzymatycznych (ACP; PGM1; ESD; GLO; PT; PGP). Rozszerzeniem tej ekspertyzy była analiza polimorfizmu antygenów leukocytarnych, zwanych również układem zgodności tkankowej HLA (antygeny klasy I: locus ABC oraz antygeny klasy II: locus DR). Zakres ekspertyzy był modyfikowany zgodnie z postępem wiedzy.

Wraz z włączaniem do badania kolejnych układów zwiększała się możliwość wykluczenia ojcostwa mężczyzny, który nie był biologicznym ojcem dziecka. Jednak rozstrzygnięcie kwestii ojcostwa następowało wyłącznie wtedy, jeśli u dziecka ujawniała się cecha nieobecna u matki i domniemanego ojca, tak zwana cecha wyłączająca ojcostwo. Brak cechy wyłączającej w zakresie ekspertyzy serologicznej jedynie w pewnym stopniu uprawdopodabniał ojcostwo, ale nieprzesądzał o nim.

Genetyczny dowód w procesach o ustalenie spornego ojcostwa.

2.1. Wprowadzenie analizy DNA do medycyny sądowej

Wraz z odkryciem prof. A.J. Jeffreys’a, który wykazał w 1985r., że możliwe jest przeprowadzenie identyfikacji osobniczej poprzez analizę wysoce zmiennych regionów minisatelitarnego DNA, rozpoczęła się ekspansja analiz DNA w naukach sądowych. Metoda analizy genetycznego odcisku palca tzw. „DNA fingerprint” opracowana przez A.J. Jeffreys’a została natychmiast zastosowana w wielu laboratoriach sądowych na całym świecie. Metody tej nie można było porównać z badaniami serologicznymi, które były stosowane przed erą badań DNA.1 Dzięki analizie sekwencji DNA możemy nie tylko potwierdzić lub wykluczyć ojcostwo mężczyzny, który jest dostępny badaniu, ale także zbadać ojcostwo nieżyjącego mężczyzny na podstawie materiału genetycznego jego bliskich krewnych. Badania DNA można przeprowadzić w oparciu o kilkanaście komórek. To rewolucyjna zmiana w porównaniu z badaniami serologicznymi, do wykonania których niezbędne było kilka mililitrów krwi.

Metody analizy DNA uległy postępowi wraz z rozwojem nauki i technologii. Rewolucyjnie skrócił się czas oczekiwania na wynik badania z kilku tygodni do paru godzin. Najnowsze metody są coraz mniej pracochłonne, ponieważ nie są wykonywane ręcznie, lecz przez wysoko wyspecjalizowaną aparaturę.

2.2. Technika badań RFLP

Analiza DNA wprowadzona przez A.J. Jeffreys’a w 1985r. przeprowadzona była w oparciu metodę RFLP (ang. restriction fragment length polymorphism) oznaczającą polimorfizm długości fragmentów restrykcyjnych. Związana jest ona z dużą zmiennością wzorów DNA, odpowiadającą zmienności obserwowanej przy badaniu odcisków palców. W metodzie RFLP w dochodzeniu ojcostwa badane są regiony minisatelitarnego DNA. Ich charakterystyczną cechą jest stosunkowo długi motyw powtarzalny w porównaniu z regionami mikrosatelitarnymi, zwanymi również regionami krótkich tandemowych powtórzeń tzw. STR (ang. short tandem repeat).2 W metodzie RFLP zmiennej długości fragmenty DNA otrzymuje się poprzez jego pocięcie odpowiednimi enzymami restrykcyjnymi, które rozpoznają specyficznie określone sekwencje łańcucha DNA. Przy takich analizach wykorzystuje się sondy molekularne dwóch typów: MLP – wielolokusowe, pozwalające na jednoczesne badanie wielu różnych loci DNA, lub SLP – sondy jednolokusowe, które umożliwiają badanie tylko jednego locus.

Analiza minisatelitarnych regionów tandemowych powtórzeń metodą RFLP składa się z kilku głównych etapów:

• izolowanie DNA z leukocytów krwi obwodowej pobranej od osób uczestniczących w badaniu
• pocięcie DNA na fragmenty w odpowiednim miejscu, za pomocą enzymów restrykcyjnych zdolnych do rozpoznania
  charakterystycznej sekwencji DNA
• rozdział elektroforetyczny uzyskanych wcześniej fragmentów DNA w żelu agarozowym, co umożliwia uporządkowanie fragmentów DNA pod względem wielkości
• przeniesienie uporządkowanych fragmentów DNA na folię nylonową
• prehybrydyzacja oraz hybrydyzacja – połączenie fragmentów DNA z wybraną sondą molekularną (MLP lub SLP), która jest odpowiednio wyznakowana
• uwidocznienie fragmentów DNA zgodnie z metodą znakowania (autoradiograficznie, chemiluminescencyjnie, kolorymetrycznie)

Otrzymany obraz różni się w zależności od zastosowanej sondy.

Dla sond MLP będzie to zbiór kilkunastu do kilkudziesięciu prążków DNA. Przy sondach jednolokusowych SLP otrzymamy obraz dwóch prążków, każdy odziedziczony po jednym z rodziców, jeśli badana osoba jest heterozygotą, lub jeden prążek, jeśli badana osoba jest homozygotą. Za pomocą analizy komputerowej obrazu i porównania próby badanej z wzorcem, po przeprowadzeniu odpowiednich obliczeń, w przybliżeniu określa się wielkość prążków. Wyniki tego typu analizy można także przedstawić w formie „fenotypowego” opisu obrazu uzyskanych prążków DNA. Takie postępowanie było typowe w początkowym okresie badania DNA dla potrzeb rozstrzygania spornego ojcostwa. W tym celu porządkowało się prążki i podawało ile i jakich kombinacji występowało pomiędzy matką, dzieckiem i pozwanym. Analiza sprowadzała się do określenia czy wszystkie fragmenty DNA, które oznaczono u dziecka miały swoje odpowiedniki u matki lub domniemanego ojca, jak również czy u dziecka nie występowały fragmenty DNA nieobecne u matki i pozwanego. Na podstawie takiej analizy można wykluczyć ojcostwo lub potwierdzić je z prawdopodobieństwem zależnym od zakresu zastosowanych badań i uzyskanych wyników.

W niektórych sprawach dochodzi do sytuacji, kiedy u dziecka występuje pojedynczy fragment DNA nieobecny u żadnego z rodziców. W takich przypadkach należy rozstrzygnąć ewentualność wystąpienia w genomie rzadkiego zjawiska, jakim jest mutacja. Dlatego też nie powinno się opierać ekspertyzy na badaniu tylko jednego układu DNA.

2.3. Metoda PCR

Za odkrycie reakcji PCR (ang. polymerase chain reaction – łańcuchowa reakcja polimerazy), zwanej inaczej reakcją amplifikacji, K.B. Mullis został uhonorowany nagrodą Nobla w 1985r. Za jej pomocą namnażamy regiony mikrosatelitarne DNA nazywane markerami STR (ang. short tandem repeats – krótkie tandemowe powtórzenia). Obecnie technika ta została zautomatyzowana do tego stopnia, że na namnożenie miliarda kopii wybranego fragmentu DNA oczekuje się około godziny. Taka ilość namnożonego DNA wystarcza do uwidocznienia genotypu tradycyjnymi metodami elektroforetycznymi bądź z wykorzystaniem nowoczesnych komputerowo sterowanych urządzeń do automatycznej analizy zwanych sekwenatorami. Mają one wbudowany czytnik laserowy do detekcji produktów PCR (namnożonych fragmentów DNA). Obraz uwidocznionych produktów PCR otrzymujemy w postaci komputerowego wydruku zdiagnozowanych „pików”. Tak jak i w metodzie RFLP, wyniki porównujemy z wzorcem drabiny allelicznej w celu uzyskania genotypu badanego układu, który zostaje określony na podstawie liczby tandemowych powtórzeń charakteryzującej poszczególne allele. ojcostwa pozwanego następuje w sytuacji, kiedy co najmniej w czterech układach położonych na różnych chromosomach pojawia się u dziecka allel, który nie jest obecny u domniemanego ojca lub kiedy dziecko nie dziedziczy żadnej cechy po pozwanym o ojcostwo. Kiedy jedynie pojedynczy allel dziecka nie ma pokrycia u któregokolwiek z rodziców zakres badania zostaje poszerzony w celu ustalenia możliwości wystąpienia rzadko spotykanego zjawiska jakim jest mutacja genetyczna.

Pojedyncze układy mikrosatelitarnych regionów tandemowych powtórzeń typu STR mają mniejszą siłę dowodową niż układy minisatelitarne ze względu na to, że poszczególne cechy w obrębie tych pierwszych mają wyższą częstość występowania w populacji. Z uwagi na to, po przebadaniu jednego układu STR, który nie dyskryminuje pozwanego jako ojca, nie możemy potwierdzić ojcostwa. Jednakże oznaczenie kilkunastu układów STR w toku analizy umożliwia z reguły sformułowanie kategorycznej opinii.

Do badania metodą PCR wykorzystywane są głównie odcinki STR występujące na chromosomach autosomalnych, jednakże w wielu przypadkach do analizy pokrewieństwa w linii męskiej stosowane są układy STR usytuowane na chromosomie Y, warunkującym płeć męską. Badanie nierekombinacyjnych markerów haploidalnych, które znajdują się na chromosomie Y różni się od badania markerów diploidalnych znajdujących się na chromosomach autosomalnych.

Na skutek konieczności badania kilku lub kilkunastu układów DNA oznaczanych metodą PCR w celu osiągnięcia właściwego poziomu wartości dowodowej ekspertyzy, wprowadzono do analizy ojcostwa reakcję multipleksowej PCR, która umożliwia jednoczesne namnożenie wielu markerów w genomie. Zastosowanie automatycznego sekwenatora do detekcji produktów reakcji multipleks PCR pozwala na skrócenie czasu analizy do kilku godzin oraz znaczące obniżenie kosztów, przy jednoczesnym zachowaniu wysokiej wartości dowodowej ekspertyzy.

Przykładowy wynik takiej analizy przedstawiono na rycinie 1.

Ryc.1. Przykładowy wynik badania regionów typu STR w reakcji multipleksowej PCR.

2.4. Elektroforeza kapilarna

Elektroforeza kapilarna jest jednym z najnowszych osiągnięć techniki badawczej oraz daje ogromne możliwości w zakresie analizy ojcostwa. Wykorzystuje ona zjawisko elektroforezy, znane od końca XIX wieku, czyli migracji cząsteczek obdarzonych ładunkiem elektrycznym w kierunku elektrody o przeciwnym znaku w cienkich kwarcowych rurkach. Jako pierwszy wykorzystał tę metodę do rozdzielania białek A.W. Tiselius, za co został wyróżniony nagrodą Nobla. Jego technika wraz z postępem naukowym była udoskonalana, szczególnie w aspekcie konwekcji i dyfuzji. W 1981r. nastąpił przełom w rozwoju elektroforezy kapilarnej, który wynikał z odkryć zawartych w pracach Jurgensona i Lukacsa. Zmniejszenie średnicy kapilary do 50µm ograniczyło wydzielanie ciepła i pozwoliło na stosowanie napięcia wyższego rzędu (30kV).1

Rozdział elektroforetyczny fragmentów DNA w kapilarach przebiega z wykorzystaniem światła lasera oraz kamery CCD. Laser emituje promieniowanie, które prowadzi do wzbudzenia barwników fluorescencyjnych związanych ze starterami reakcji PCR, które na tym etapie badania stanowią fragmenty migrujących alleli. W tym samym czasie kamera CCD odczytuje emisję fluorescencji fali światła o określonej długości, do której dochodzi za każdym razem, kiedy w okienku detekcji pojawia się allel. Cały proces trwa ok. 40 minut. W tym czasie w okienku detekcji pojawiają się wszystkie allele oraz fragmenty DNA o znanej, ściśle określonej długości, które pełnią rolę wzorca oznakowanego osobnym barwnikiem fluorescencyjnym. Pomiar długości wszystkich charakterystycznych dla profilu genetycznego alleli następuje w porównaniu do wewnętrznego standardu długości i drabiny allelicznej o znanych wariantach powtórzeń STR.

3.1. Parametry przydatności do badań ojcostwa

Wartość dowodową markerów i ekspertyz w badaniu ojcostwa ocenia się na podstawie parametru PE (ang. power of exclusion – siła wykluczenia). Parametr ten określa tak zwaną przydatność do badań ojcostwa. Siła wykluczenia to odsetek niesłusznie podejrzanych o ojcostwo mężczyzn, którzy zostaną wykluczeni w toku badania. Im bardziej polimorficzne są wybrane do badania markery, tym łatwiej jest wykluczyć za ich pomocą ojcostwo niesłusznie pozwanego mężczyzny.1 Na rycinie 2 przedstawiono siłę wyłączenia poszczególnych markerów DNA stosowanych do analizy spornego ojcostwa.

Ryc. 2. Siła wykluczenia poszczególnych markerów wchodzących w skład ekspertyzy DNA.

Wartość dowodowa konkretnego badania jest przedstawiana za pomocą parametru PI (ang. paternity Index – szansa ojcostwa), na którego podstawie następnie wyliczana jest wartość P (ang. probability of paternity – prawdopodobieństwo ojcostwa).

Szansa ojcostwa PI ocenia, ile razy bardziej prawdopodobne jest ojcostwo badanego pozwanego w porównaniu do ojcostwa losowo wybranego mężczyzny dla konkretnego wyniku ekspertyzy. Parametr ten obliczany jest dla każdego układu DNA oddzielnie w oparciu o częstości populacyjne poszczególnych cech dziedzicznych.

Na podstawie uzyskanych cząstkowych wartości PI dla poszczególnych układów, obliczamy łączną wartość PI dla całej ekspertyzy, a następnie obliczamy prawdopodobieństwo ojcostwa wyrażone wzorem P = PI/(PI+1).

Łączny wskaźnik ojcostwa mówi nam „ile razy bardziej prawdopodobne po wykonaniu badań DNA jest to, że badany mężczyzna jest ojcem dziecka niż to, że ojcem nie jest, bo jest nim inny mężczyzna z populacji”.5 Parametr ten może przybierać wartość od 0 do nieskończoności, przy czym 0 oznacza, że pozwany nie jest ojcem. Im większa jest wartość PI, tym większe jest prawdopodobieństwo, że pozwany jest biologicznym ojcem dziecka. Wartość prawdopodobieństwa wynosząca 99,9999% określana jest mianem prawdopodobieństwa graniczącego z pewnością.

3.2. Zasada opiniowania w dochodzeniu ojcostwa

W oparciu o badania genetyczne możemy ze 100% pewnością wykluczyć ojcostwo niesłusznie pozwanego mężczyzny lub z 99,9999% prawdopodobieństwem potwierdzić biologiczne ojcostwo. Podstawą do wykluczenia ojcostwa jest stwierdzenie występowania u dziecka alleli DNA, które nie występują ani u matki ani u domniemanego ojca. Uzasadniona jest opinia potwierdzająca ojcostwo, jeżeli dziecko dziedziczy cechy po domniemanym ojcu oraz, gdy wszystkie allele obecne u dziecka, znajdują się we wzorze genetycznym matki lub domniemanego ojca. Ze względu na ekstremalny stopień polimorfizmu, uzyskiwany po przeprowadzeniu badania w zakresie odpowiednio dobranego zestawu markerów DNA, szansa przypadkowego potwierdzenia ojcostwa mężczyzny, który nie jest biologicznym ojcem dziecka jest bliska zeru.

Ryc. 3 Siła wykluczenia poszczególnych ekspertyz stosowanych w dochodzeniu ojcostwa.

Istnieją znaczące różnice w opiniowaniu ze względu na znaczące różnice w wartości siły wykluczenia w poszczególnych typach ekspertyz, co przedstawia rycina 4. W dochodzeniu ojcostwa na podstawie dowodu z badania serologicznego I° lub badania antygenów zgodności tkankowej HLA możliwe jest wykluczenie ojcostwa pozwanego. Natomiast niemożliwe jest pewne potwierdzenie, że jest biologicznym ojcem.

Brak wykluczenia w ekspertyzie I˚ lub HLA oznacza, że ojcem dziecka może być badany mężczyzna lub inny mężczyzna o takich samych cechach jak badany. Natomiast w ekspertyzie DNA alternatywą wykluczenia jest potwierdzenie z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością, aktualnie wynoszącym 99,9999%, co w praktyce oznacza, że pozwany jest ojcem. Różnice te zostały zestawione na rycinie.

Ekspertyza I˚ lub HLA
Wykluczenie Brak wykluczenia

Ekspertyza DNA
Wykluczenie Potwierdzenie

z prawdopodobieństwem 99,9999% PI=1 000 000

Ryc.4 Różnice w opiniowaniu między ekspertyzą I˚ lub HLA, a ekspertyzą DNA

Przy przeprowadzeniu dochodzenia na podstawie badania DNA jest inaczej. Ojcostwo wyklucza się w przypadku zaistnienia niezgodności między dzieckiem a pozwanym w zakresie markerów leżących na różnych chromosomach, a wartość PI jest równa 0. W przypadku wystąpienia mniejszej ilości różnic, zakres badania poszerza się o kolejne układy DNA, ponad standardowe piętnaście.

Potwierdzić ojcostwo pozwanego można jedynie w przypadku, gdy szansa ojcostwa wynosi minimum 1 000000, co odpowiada prawdopodobieństwu ojcostwa co najmniej 99,9999%.Jest to wymóg, który ustala Komisji Genetyki Sądowej Polskiego Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii w trosce o wysoką wiarygodność ekspertyzy DNA w dochodzeniu spornego ojcostwa.

Przed erą badań DNA ustalenie ojcostwa przeprowadzano w oparciu o różne techniki badawcze: badania serologiczne, nieinwazyjne badania antropologiczne, badania płodności mężczyzny lub określenie najbardziej prawdopodobnego terminu poczęcia. Jednakże wyniki tych metod badania ojcostwa posiadały duży margines błędu. Dzięki ciągłemu postępowi nauki, obecnie mamy możliwość korzystania z coraz doskonalszych metod analizy polimorfizmu DNA. Pozwalają one na wykluczenie ojcostwa ze 100% pewnością lub potwierdzenie z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością, nawet w przypadkach, gdy domniemany ojciec nie żyje. Wykorzystywane są one do badań dla celów prywatnych oraz na zlecenie Sądów i Prokuratur. Prawne kwestie badań regulują odpowiednie przepisy Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego. Wraz z osiągnięciem wysokiego poziomu technologicznego badań, w oparciu o zastosowanie techniki multipleks PCR i rozdziału w sekwenatorach kapilarnych, genetyczne ekspertyzy stanowią aktualnie szybkie i pewne narzędzie w dochodzeniu ojcostwa.

żródło:Helena Ciepła „Nowelizacje Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z komentarzem”;Jarosław Berent, Renata Jacewicz, Stefan Szram „Ewolucja poglądów Sądu Najwyższego dotyczących dowodu w badaniach DNA w sprawach spornego ojcostwa”; Arch. Med. Są Krym.,2002, 52, 195-204 Oficjalna strona internetowa Komisji Genetyki Sądowej Polskiego Towarzystwa Medycyny Sądowej i Kryminologii; http://ptmsik.pl/index.php/wadze/komisja-genetyki-sadowej.html Pod red. Gerarda Drewy i Tomasza Ferenca; „Podstawy genetyki dla lekarzy i studentów”; Urban&Partner; Wrocław 2003 Pod red. Sławomira Słomskiego; „Analiza DNA teoria i praktyka”; Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu; Poznań 2008 Renata Jacewicz, Maciej Jędrzejczyk, Jarosław Berent; „Applying the 16 Y-chromosome STRs In the population of central Poland”;Elsevier 2007, 1, 214-216 Renata Jacewicz, Jarosław Berent, Adam Prosniak, Tadeusz Dobosz, Elżbieta Kowalczyk, Stefan Szram; „Non-exclusion paternity case with a triple genetic incompatibility”; Elsevier 2003, 1261, 511-513 Renata Jacewicz, Maciej Jędrzejczyk, Małgorzata Ludwikowska, Jarosław Berent; „Population database on 15 autosomal STR loci in 1000 unrelated individuals from the Lodz region of Poland”;Forensic Sci. Int. Genet. 2008, 2, e1-e2 Renata Jacewicz, Piotr Wołkanin, Stefan Szram; „Genetyczne zróżnicowanie układu VNTR-D5S110 w populacji Polski centralnej i jego zastosowanie w dochodzeniu ojcostwa”; Arch.Med. Sąd. Krym., 1999, 49, 1-10 Renata Jacewicz, Stefan Szram; „Polimorfizm STR a RFLP w ustalaniu ojcostwa na podstawie badań rodzinnych”; Arch. Med. Sąd. Krym., 2005, 55, 36-38 Renata Jacewicz; „Badanie polimorfizmu DNA u osób po allogenicznym przeszczepie komórek macierzystych hematopoezy w aspekcie jego konsekwencji dla analiz z zakresu genetyki sądowej”; Pracownia Genetyki Sądowej Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi; Łódź 2009 Wanda Strojanowska, Danuta Miścicka-Śliwka; „Dowód z badań DNA a inne dowody w procesach o ustalenie ojcostwa”; Wydawnictwo Prawnicze; Warszawa 2000 Wojciech Branicki, Tomasz Kupiec, Paulina Wolańska-Nowak;„Badania DNA dla celów sądowych”; Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych; Kraków 2008 Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 kwietnia 2003r.; sygn. Akt K 18/02 Zofia Szczerkowska; „Badania biologiczne w sądowym ustalaniu ojcostwa”; Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych; Kraków 1998, Autorka Marta Tarnicka  i pozostałe