Czyste powietrze, duże pieniądze, zdrowie, smog

Ostatnia aktualizacja 28 lipca 2022

Od jakiegoś czasu przewodnim tematem w mediach stało się zjawisko SMOGU, uciążliwe szczególnie w dużych miastach. Można spotkać się z opiniami, że jest to temat zastępczy na bieżącą politykę państwa, a także opiniami innego typu, że jest to masowa kampania nastawiona na ograniczenie w naszym kraju palenia w piecach surowcem jaki Polska posiada (węgiel kamienny) na rzecz gazu jaki będzie musiała w większej ilości importować z Rosji uzależniając się od tego kraju na bazie energetycznej. Jeszcze inne opinie mówią o lobbingu niemieckich firm produkujących kotły gazowe i instalacje w tym temacie. Nie da się ukryć, że Polska jako członek Unii Europejskiej musi ograniczać emisje gazów szkodliwych dla człowieka, ale czy za darmo? Oczywiście, że nie. W perspektywie Funduszy Unijnych na lata 2016-2020 zagwarantowano nam potężne pieniądze na ten cel. I zapewne również te pieniądze pomogły “rozdmuchać” kwestie smogu bardziej teraz, niż kiedykolwiek wcześniej w naszym kraju.Przyczyny zanieczyszczonego powietrza w Polsce jak i sposoby jego poprawy, można zobaczyć w projekcie krajowego programu ochrony powietrza opracowanym przez ministerstwo środowiska.

Celem krajowego programu ochrony powietrza (kpop) jest osiągnięcie poprawy jakości powietrza na terenie całej Polski. Dotyczy to w szczególności obszarów o najwyższych stężeniach zanieczyszczeń powietrza oraz obszarów, na których występują duże skupiska ludności. Poprawa jakości powietrza powinna nastąpić co najmniej do stanu nie powodującego przekroczeń dopuszczalnych i docelowych poziomów substancji i niezagrażającego zdrowiu ludzi, zgodnie z wymogami prawodawstwa Unii Europejskiej, transponowanego do polskiego porządku prawnego.
Analiza dotychczasowo przeprowadzonych ocen jakości powietrza za lata 2003 – 2013 wskazuje na fakt, że stan jakości powietrza w Polsce uległ zdecydowanej poprawie. Zmienił się też udział poszczególnych sektorów gospodarczych, mających wpływ na stan jakości powietrza. Początkowo obserwowano największy wpływ sektora energetyki i przemysłu, a znacznie mniejszy udział sektora transportu i sektora bytowo-komunalnego. Jednakże w wyniku stosowania rozwiązań technicznotechnologicznych i prawnych wpływ sektora przemysłu uległ znacznemu zmniejszeniu. Mimo tak znacznej redukcji emisji w obszarze sektora przemysłu, standardy jakości powietrza nadal nie są dotrzymywane. Wyniki ocen rocznych, przeprowadzanych przez Inspekcję Ochrony Środowiska, jednoznacznie wskazują, że za nieodpowiedni stan jakości powietrza w Polsce odpowiada w pierwszej kolejności zjawisko tzw. niskiej emisji, pochodzącej z sektora bytowo-komunalnego oraz transportu.
Udział źródeł odpowiedzialnych za przekroczenie poziomu dopuszczalnego pyłu PM10 w skali kraju, przedstawia się następująco:
– 88,21% – indywidualne ogrzewanie budynków,
– 4,09% – ruch pojazdów,
– 2,98% – emisja wtórna zanieczyszczeń pyłowych z powierzchni odkrytych dróg i ulic,
– 1,68% – intensywny ruch pojazdów w centrach miast,
– 1,84% – przemysł,
– 1,17% – napływ transgraniczny,
– 0,02% – źródła nieantropogeniczne.
W sektorze bytowo-komunalnym stosowane są często paliwa złej jakości oraz spalane są odpady w nieprzystosowanych do tego celu urządzeniach grzewczych. Te nieodpowiednie praktyki i zachowania wynikają z niedostatecznej świadomości społeczeństwa o wpływie ich działań na stan jakości powietrza i związanych z tym skutkach zdrowotnych, a także ze względów ekonomicznych. Coraz częściej jednak
uaktywniają się ruchy obywatelskie na rzecz poprawy jakości powietrza i walki z zanieczyszczeniami. Ich uczestnicy podnoszą coraz mocniej kwestie szkód na zdrowiu oraz związanych z nimi kosztów finansowo – społecznych, a także obywatelskiego prawa do czystego powietrza.
Przeprowadzone analizy wskazują na występowanie barier i ograniczeń, które uniemożliwiają osiągnięcie pełnego efektu ekologicznego programów ochrony powietrza, realizowanych przez organy administracji samorządowej. Dotyczy to zwłaszcza rozwiązań systemowych, prawnych, technicznych, finansowych, organizacyjnych oraz społecznych. Bez ich wyeliminowania, nie będzie możliwe osiągnięcie poprawy stanu jakości powietrza w Polsce.
Mając na uwadze powyższe, głównymi kierunkami działań Krajowego Programu Ochrony Powietrza prowadzącymi do osiągnięcia celu, jakim jest dotrzymanie co najmniej standardów jakości powietrza, a tym samym poprawy jego stanu, są:
– podniesienie rangi zagadnienia jakości powietrza poprzez skonsolidowanie działań na szczeblu krajowym oraz powołanie szerokiego Partnerstwa na rzecz poprawy jakości powietrza,
– włączenie społeczeństwa w działania na rzecz poprawy jakości powietrza poprzez zwiększenie świadomości społecznej,
– rozwój technologii sprzyjających poprawie jakości powietrza

Celem krajowego programu ochrony powietrza jest osiągnięcie poprawy jakości powietrza na terenie całej Polski, a w szczególności na obszarach, na których występują duże skupiska ludności, a jednocześnie występują najwyższe stężenia zanieczyszczeń powietrza. Poprawa ta ma być prowadzona co najmniej do stanu nie powodującego przekroczeń poziomów dopuszczalnych i docelowych substancji
w powietrzu i niezagrażającego zdrowiu ludzi.
Krajowy program ochrony powietrza zawiera analizę przyczyn powstawania przekroczeń poziomów dopuszczalnych i docelowych niektórych substancji w powietrzu i środków dotychczas podejmowanych w celu ograniczenia emisji zanieczyszczeń oraz barier we wdrażaniu programów ochrony powietrza, jak i katalog najbardziej efektywnych, optymalnych kosztowo działań prawnych, technicznych, a także organizacyjnych, w skali całego kraju, które pozwolą na podjęcie stosownych kroków na szczeblu krajowym, wojewódzkim oraz lokalnym, co w efekcie przyczyni się do poprawy sytuacji w tym zakresie.
Zanieczyszczenia powietrza w sposób istotny wpływają na zdrowie ludzi, powodując wiele chorób układu oddechowego i krwionośnego. Największy wpływ zanieczyszczeń powietrza na zdrowie ludzi obserwuje się w rejonach zurbanizowanych. Grupy najbardziej narażone to: dzieci, osoby starsze oraz ludzie z chorobami dróg oddechowych. Problemy zdrowotne z powodu ekspozycji na zanieczyszczenia powietrza powodują zwiększone koszty opieki zdrowotnej. Wydatki ponoszone każdego roku na leczenie chorób związanych z zanieczyszczeniami powietrza są przenoszone ostatecznie na obywateli, pracodawców i sektor publiczny. I tak na przykład według szacunków, koszty zewnętrzne zanieczyszczenia powietrza w województwie małopolskim wynoszą rocznie ok. 2,8 mld zł.
Zanieczyszczone powietrze ma również negatywny wpływ na kondycję ekosystemów oraz niszczenie materiałów (np. korozję metali).
Corocznie w Polsce jest dokonywana ocena jakości powietrza pod kątem jego zanieczyszczenia 12 substancjami: dwutlenkiem siarki, dwutlenkiem azotu, tlenkiem węgla, benzenem i ozonem, pyłem zawieszonym PM10 i PM2,5 oraz zanieczyszczeniami oznaczanymi w pyle PM10: ołowiem, arsenem, kadmem, niklem i benzo(a)pirenem. Pomimo systematycznej poprawy jakości powietrza w Polsce, istotnym problemem nadal pozostają: w sezonie letnim – zbyt wysokie stężenia ozonu troposferycznego, a w sezonie zimowym – ponadnormatywne stężenia pyłu zawieszonego PM10 oraz benzo(a)pirenu.
Czynnikiem wpływającym na stan jakości powietrza są również niekorzystne warunki meteorologiczne (stany bezwietrzne, niska temperatura, mgła). Ma to znaczenie szczególnie w przypadku niskich źródeł emisji np. palenisk domowych, lokalnych kotłowni i komunikacji samochodowej. Ponadto, w przypadku niektórych miast polskich, istotny wpływ na poziom zanieczyszczenia powietrza mają
warunki topograficzne, tj. usytuowanie źródeł emisji np. w dolinach górskich lub nieckach rzek, utrudniające rozpraszanie zanieczyszczeń oraz koncentracja przemysłu w aglomeracjach lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie, jak to ma miejsce w Aglomeracji Krakowskiej oraz Górnośląskiej. Najważniejszym celem działań w zakresie ochrony powietrza jest ograniczenie emisji zanieczyszczeń do powietrza w sposób pozwalający na osiągnięcie poprawy jego jakości i dotrzymania standardów określonych prawem. W szczególności konieczne jest utrzymanie korzystnych tendencji w zakresie poprawy jakości powietrza i spadku ryzyka zdrowotnego, wynikającego z narażenia na występujące w powietrzu substancje szkodliwe dla zdrowia, tj. ozon, pył zawieszony PM10 i PM2,5 i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne.

Osiągnięcie tego celu wymaga:

– efektywnej realizacji programów redukcji zanieczyszczeń;
– poprawy systemu zarządzania jakością powietrza na każdym szczeblu.
Należy zauważyć, iż, pomimo obecnych przepisów prawnych, utrzymuje się negatywny wpływ zanieczyszczenia powietrza na zdrowie ludzi i środowisko. Obecne regulacje unijne, jak również krajowe zwracają szczególną uwagę na populacje wrażliwe oraz środowisko jako całość, gdyż właśnie te jednostki najdotkliwiej odczuwają skutki zanieczyszczenia powietrza.
Dyrektywa 2008/50/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy, w art. 15 ust. 1, wskazuje Krajowe Cele Redukcji Narażenia na pył PM2,5, dla poszczególnych krajów, określane na podstawie krajowych wskaźników średniego narażenia. Cele te konieczne są do osiągnięcia w terminie do dnia 1 stycznia 2020 r. Dla Polski Krajowy
Cel Redukcji Narażenia, do osiągnięcia do roku 2020, wynosi 18 µg/m3 .

W ostatnich latach Krajowy Wskaźnik Średniego Narażenia dla Polski co prawda systematycznie ulega zmniejszeniu, i tak np.
w 2011 r. wynosił 26,9 µg/m3, w 2012 r. wynosił 26 µg/m3, a w 2013 r. osiągnął wartość 25 µg/m3,jednakże do osiągnięcia Krajowego Celu Redukcji Narażania wynoszącego 18 µg/m3, niezbędne są dalsze redukcje tego wskaźnika.Jednocześnie należy wziąć pod uwagę fakt, że KE w roku 2013 dokonała przeglądu przyjętej w 2005 r. Strategii w sprawie zanieczyszczenia powietrza oraz legislacji z niej wynikającej. Wynikiem oceny bieżących działań w zakresie ochrony powietrza na poziomie Unii Europejskiej, było opracowanie przez Komisję Europejską Pakietu „The Clean Air Policy Package”, w ramach którego Komisja Europejska prowadzi prace mające na celu wprowadzenie nowych wymagań, które mogą skutkować zaostrzeniem dotychczasowych standardów w zakresie ochrony powietrza.

Regulacje prawne Unii Europejskiej System oceny i zarządzania jakością powietrza reguluje:

a) Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2004/107/WE z dnia 15 grudnia 2004 r. w sprawie arsenu, kadmu, rtęci, niklu i wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w otaczającym powietrzu (Dz. Urz. UE L 23 z 26.01.2005, str. 3);

b) Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (Dz. Urz. UE L. 152 z 11.06.2008, str.1) (tzw. dyrektywa CAFE);

c) Decyzja wykonawcza Komisji 2011/850/WE z dnia 12 grudnia 2011 r. ustanawiająca zasady stosowania dyrektyw 2004/107/WE i 2008/50/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w odniesieniu do systemu wzajemnej wymiany informacji oraz sprawozdań dotyczących jakości otaczającego powietrza (Dz. U. L 335 z 17.12.2011, str. 86 – 106).
Stan jakości powietrza Europy
Zgodnie z raportem Europejskiej Agencji Środowiska „Air quality in Europe – 2014 report” w ostatnich latach przekroczenia poziomów dopuszczalnych pyłu drobnego PM10 i PM2,5 występowały na większości obszaru Europy. Obszary z przekroczeniami pyłu PM10 obejmowały: północne Włochy, kraje Beneluksu, obszar południowo – zachodniej Polski, Republiki Czeskiej oraz Słowacji.
Rys. nr 1 Przekroczenia poziomów dopuszczalnych stężeń średniodobowych pyłu PM10 w 2012 r.

Jeżeli chodzi o zanieczyszczenie powietrza pyłem PM2,5, najwyższe „hot – spoty” notowane są na obszarach północnych Włoch oraz południowo – zachodniej części Polski. Rys. nr 2 Przekroczenia poziomów dopuszczalnych stężeń średniorocznych pyłu PM2,5 w 2012 r.

Przekroczenia poziomów docelowych benzo(a)pirenu (B(a)P) występują w całej Europie, jednakże najwyższe przekroczenia odnotowano w Polsce, Republice Czeskiej, Węgrzech, Włoszech oraz Słowacji. Rys. nr 3 Przekroczenia poziomów docelowych stężeń średniorocznych B(a)P w 2012 r.

Stan jakości powietrza w Polsce

W Polsce, podobnie jak w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej funkcjonuje system oceny i kontroli jakości powietrza. Oparty jest on na pomiarach prowadzonych w ramach państwowej sieci monitoringu w 46 strefach: – 12 aglomeracjach, 18 miastach powyżej 100 tys. mieszkańców, 16 obszarach województw niewchodzących w skład aglomeracji i miast powyżej 100 tys. mieszkańców. Podział stref określony został w rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza. Ocena wykonywana jest w oparciu o kryteria ustanowione w celu ochrony zdrowia i obejmuje 12 substancji (dwutlenek siarki (SO2), dwutlenek azotu (NO2), tlenek węgla (CO), benzen (C6H6), ozon (O3), pył PM10 i PM2,5, oraz ołów (Pb), arsen (As), kadm (Cd), nikiel (Ni) i benzo(a)piren (B(a)P), które są oznaczane w pyle PM10). Natomiast ocena pod kątem kryteriów określonych w celu ochrony roślin obejmuje 3 zanieczyszczenia (dwutlenek siarki (SO2), tlenki azotu (NOx) oraz ozon (O3)). Coroczna ocena wykonywana jest zgodnie z art. 89 ustawy POŚ, zgodnie z obowiązującym prawem krajowym i europejskim.

Na podstawie wyników rocznej oceny jakości powietrza, odrębnie dla każdej substancji dokonuje się klasyfikacji stref:

Klasa A – stężenia zanieczyszczenia na terenie strefy nie przekraczają poziomów dopuszczalnych/docelowych;

Klasa B – stężenia zanieczyszczenia powyżej poziomu dopuszczalnego lecz nie przekraczające poziomu dopuszczalnego powiększonego o margines tolerancji (dotyczy wyłącznie pyłu PM2,5 w latach 2010-2014);

Klasa C – stężenia zanieczyszczenia powyżej poziomów dopuszczalnych powiększonych o margines tolerancji (dotyczy wyłącznie pyłu PM2,5 w latach 2010-2014) – lub powyżej poziomów dopuszczalnych/docelowych, jeżeli margines tolerancji nie jest określony (pozostałe substancje). Każdej strefie przypisuje się jedną klasę dla każdego zanieczyszczenia, tzw. klasę wynikową, oddzielnie ze względu na ochronę zdrowia i ze względu na ochronę roślin. Klasa wynikowa strefy dla danego zanieczyszczenia odpowiada najmniej korzystnej spośród uzyskanych z klasyfikacji według parametrów dla tego zanieczyszczenia. Analizując wyniki rocznej oceny jakości powietrza w strefach w Polsce, należy pamiętać, że klasa strefy jest określana na podstawie stężeń występujących w rejonach potencjalnie najbardziej zanieczyszczonych daną substancją. Zaliczenie strefy do klasy C lub B wynika z wystąpienia przekroczeń odpowiedniego poziomu substancji na określonym obszarze strefy i nie powinno być utożsamiane ze złą oceną jakości powietrza na terenie całej strefy. Wojewódzkie programy monitoringu środowiska opracowane przez wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska określają systemy monitoringu jakości powietrza w danym województwie. Systemy te w głównej mierze opierają się na sieciach stacji pomiarowych rozmieszczonych w miarę potrzeb w newralgicznych punktach województwa (głównie miastach).

Dodatkowo, wyniki ze stacji pomiarowych są uzupełniane o wyniki modelowania matematycznego rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń. Dane ze stacji pomiarowych gromadzone są w systemach bazodanowych Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowiska i przesyłane są do bazy krajowej, zlokalizowanej w Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska. Wojewódzkie inspektoraty, zgodnie z przepisami ustawy POŚ i rozporządzeń wykonawczych, prowadzą monitoring stężeń dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, tlenków azotu, benzenu, tlenku węgla, ozonu, pyłu zawieszonego PM10 i PM2,5 w powietrzu, a także pomiary ołowiu, arsenu, kadmu, niklu i benzo(a)pirenu w pyle PM10. Na wybranych stacjach miejskich wojewódzkie inspektoraty prowadzą również pomiary składu pyłu PM10 pod kątem zwartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA). W 2013 r. ocena jakości powietrza, w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska, przeprowadzona była na 219 stacjach pomiarowych, w tym na 53 stacjach automatycznych, 71 automatyczno – manualnych oraz 95 manualnych. Natomiast liczba stanowisk pomiarowych jakości powietrza na tych stacjach wynosiła 1336.

Zgodnie z raportem Ocena jakości powietrza za 2013 r. spośród 46 stref w kraju, stwierdzone zostały przekroczenia w 36 strefach poziomu dopuszczalnego PM10, a w 24 strefach przekroczenie poziomu dopuszczalnego powiększonego o margines tolerancji pyłu PM2,5. Ponadto odnotowano nie dotrzymywanie poziomu dopuszczalnego dwutlenku azotu w 4 strefach (Tabela nr 2). Jednocześnie w 42 strefach odnotowane zostały przekroczenia poziomu docelowego dla benzo(a)pirenu, w 4 strefach arsenu (Tabela nr 3) oraz w 6 strefach ozonu (Tabela nr 4).W tabelach nr 2-4 przedstawione zostały wyniki oceny jakości powietrza dla obszaru Polski, za rok 2013.

Podsumowując wyniki dotychczasowo przeprowadzonych ocen jakości powietrza za lata 2003 – 2013, można jednoznacznie stwierdzić, że stan jakości powietrza uległ zdecydowanej poprawie, zmienił się też udział poszczególnych sektorów gospodarczych, mających wpływ na stan jakości powietrza w Polsce. Początkowo obserwowano największy wpływ sektora energetyki i przemysłu, a znacznie mniejszy udział sektora transportu i sektora bytowo-komunalnego. Jednakże w wyniku stosowania rozwiązań techniczno-technologicznych (technologie BAT) i prawnych (pozwolenia zintegrowane) wpływ sektora przemysłu uległ znacznemu zmniejszeniu. Wśród przyczyn złej jakości powietrza w strefach obecnie obserwuje się zwiększony udział sektora bytowo-komunalnego i transportu, przy niewielkim wpływie sektora przemysłu (odpowiednio ok. 90%, 5%, 5%).

Dane emisyjne z lat 1989 – 2013 wskazują na ograniczenie emisji pyłów o ponad 80%, dwutlenku siarki o ok. 70% oraz tlenków azotu o blisko 40%, przy jednoczesnym wzroście produkcji przemysłowej (rys. nr 5). Początkowo na etapie transformacji gospodarki narodowej zmniejszenie zanieczyszczeń powietrza wynikało z likwidacji przestarzałych procesów technologiczno – energochłonnych. Kolejne redukcje emisji zanieczyszczeń wynikały z poprawy efektywności wykorzystywanych paliw, a także zastępowania niektórych paliw konwencjonalnych paliwami niskoemisyjnymi, mniej uciążliwymi dla środowiska. Zmniejszona emisja w ostatnich latach wynika także z dostosowania prawodawstwa krajowego do wymogów Unii Europejskiej w zakresie dużych obiektów energetycznego spalania, w tym w zakresie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/80/WE z dnia 23 października 2001 r. w sprawie ograniczenia emisji niektórych zanieczyszczeń do powietrza z dużych obiektów energetycznego spalania, dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z 2010/75/UE z dnia 24 listopada 2010 r. w sprawie emisji przemysłowych (zintegrowane zapobieganie zanieczyszczeniom i ich kontrola) oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/81/WE z dnia 23 października 2001 r. w sprawie krajowych pułapów emisji dla niektórych rodzajów zanieczyszczenia powietrza. Od roku 2003 emisje głównych zanieczyszczeń powietrza pozostają na zbliżonym poziomie lub, tak jak to ma miejsce w odniesieniu do dwutlenku siarki, emisje z roku na rok są mniejsze, lecz spadek ten nie jest już tak znaczący jak w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Na rys. nr 4 przedstawiona została redukcja emisji zanieczyszczeń powietrza w latach 1988 – 2014, w podziale na sektory gospodarki: przemysł, transport i sektor bytowokomunalny.

Analiza przyczyn występowania przekroczeń poziomów dopuszczalnych i docelowych niektórych substancji w powietrzu w Polsce

Analiza wyników ocen rocznych, przeprowadzanych przez Inspekcję Ochrony Środowiska, jednoznacznie wskazuje, że za nieodpowiedni stan jakości powietrza w Polsce odpowiada zjawisko tzw. niskiej emisji, pochodzącej z sektora bytowo – komunalnego oraz transportu.

Za przekroczenie poziomu dopuszczalnego pyłu PM10 (wartość średnioroczna – 40 µg/m3 ) w skali kraju, w 88,21% odpowiada indywidualne ogrzewanie budynków (S5), w 4,09% ruch pojazdów (S2), w 2,98% emisja wtórna zanieczyszczeń pyłowych z powierzchni odkrytych dróg i ulic (S16), a w 1,68% intensywny ruch pojazdów w centrum miasta (S1). Udział przemysłu (S3) jest marginalny i wynosi 1,84%.

Najwyższe stężenia 24-godzinnego pyłu PM10 (wartość średniodobowa – 50 µg/m3 ), spośród zarejestrowanych w 2013 r. na poszczególnych stanowiskach w aglomeracjach i rozważanych miastach, wynosiły od 103 µg/m3 do 430 µg/m3 , przy czym poziom alarmowy (300 µg/m3 ) był przekroczony na terenie strefy śląskiej. Przekroczenie poziomu informowania (200 µg/m3 ) wystąpiło w strefach: dolnośląskiej, kujawsko – pomorskiej, małopolskiej, opolskiej, podkarpackiej i śląskiej oraz Aglomeracjach: Krakowskiej, Górnośląskiej, Rybnicko – Jastrzębskiej i mieście Bielsko – Biała.

Za przekroczenie poziomu dopuszczalnego pyłu PM2,5 (wartość średnioroczna – 25 µg/m3 ) w skali kraju odpowiada w 86,5% indywidualne ogrzewanie budynków (S5), w 8,1% ruch pojazdów w pobliżu stacji pomiarowej (S2), oraz po 2,7% intensywny ruch pojazdów w centrum miasta (S1) i zakłady przemysłowe, ciepłownie (S3). Wartości stężeń średnich rocznych pyłu PM2,5 uzyskane z pomiarów w rozważanych aglomeracjach i miastach, w których wystąpiły przekroczenia standardu, wynosiły w 2013 roku od 27 µg/m3 do 43 µg/m3 . Stężenia powyżej 30 µg/m3 tego zanieczyszczenia zanotowano w strefach: małopolskiej, opolskiej, śląskiej, Aglomeracjach: Krakowskiej, Górnośląskiej, Rybnicko – Jastrzębskiej oraz miastach Bielsko – Biała i Kalisz.

Za przekroczenie poziomu docelowego B(a)P (wartość średnioroczna – 1 ng/ m 3 ), w skali kraju odpowiada w 98% indywidualne ogrzewanie budynków (S5) oraz po 1% intensywny ruch pojazdów w centrach miast (S1) oraz zakłady przemysłowe, ciepłownie (S3). Pomiary stężeń B(a)P w Polsce od wielu lat wykazują występowanie przekroczeń wartości normatywnych stężeń tego zanieczyszczenia niekiedy bardzo znacznych, w dużej liczbie stanowisk i w różnych rejonach kraju. Występowanie przekroczeń poziomu docelowego wiąże się z istotnym wzrostem stężeń B(a)P w okresie zimowym.

Najwyższe stężenia B(a)P, przekraczające 600% normy, notowane były na obszarze stref: łódzkiej, małopolskiej, opolskiej, pomorskiej, śląskiej, w Aglomeracjach: Łódzkiej, Krakowskiej, Rybnicko – Jastrzębskiej i Górnośląskiej. W ostatnich latach obserwuje się trend poprawy jakości powietrza. Zgodnie z wynikami oceny jakości powietrza za 2013 r. w zakresie pyłu PM10, w stosunku do roku 2011, uległa zmniejszeniu liczba stref z przekroczeniami tego zanieczyszczenia, z 42 do 36. W przypadku przekroczeń poziomów docelowych B(a)P liczba stref pozostaje bez zmian, na co ma wpływ również ustanowiony w prawodawstwie UE bardzo restrykcyjny poziom docelowy dla tego zanieczyszczenia.

WNIOSEK:

Podstawowym problemem w zakresie jakości powietrza w Polsce jest nie dotrzymywanie dopuszczalnej liczby dni z przekroczeniami poziomu dopuszczalnego średniodobowego pyłu zawieszonego PM10 oraz poziomu dopuszczalnego średniorocznego pyłu zawieszonego PM10, poziomu dopuszczalnego średniorocznego pyłu zawieszonego PM2,5 oraz przekroczenia poziomu docelowego benzo(a)pirenu. Za obecny stan jakości powietrza w Polsce odpowiedzialna jest w głównej mierze tzw. niska emisja pochodząca przede wszystkim z sektora bytowo – komunalnego, obejmującego zarówno indywidualne źródła wytwarzania ciepła i przygotowania ciepłej wody jak również małe ciepłownie komunalne, a także transport.

Wpływ sektora bytowo – komunalnego na stan jakości powietrza W 2012 r. w Polsce odnotowano 13,6 mln gospodarstw domowych, w których zainstalowanych było ok. 7,5 mln pieców węglowych. Według statystyk GUS-u w Polsce, paliwa stałe były wykorzystywane przez 48,7% gospodarstw domowych. Dwa najważniejsze i najpowszechniej stosowane paliwa stałe to węgiel kamienny i drewno opałowe, a pozostałe paliwa (inne rodzaje biomasy, węgiel brunatny, koks) były rzadziej stosowane. Węgiel kamienny i drewno opałowe zużywane są zazwyczaj jednocześnie lub zamiennie w tych samych kotłach i piecach. Mniej gospodarstw domowych zużywało wyłącznie węgiel (6,4% gospodarstw) lub wyłącznie drewno (6,2%). Dwie typowe strategie postępowania to:

oba paliwa spalane są zamiennie, zależnie od aktualnych warunków dostępności i cen,
drewno jest spalane w okresach cieplejszych, a węgiel, jako paliwo o wyższej wartości opałowej, w okresach zimniejszych.

Ciepło sieciowe było wykorzystywane do ogrzewania pomieszczeń przez 41,5% gospodarstw domowych. Trzecie miejsce wśród nośników energii używanych w tym celu zajmował gaz ziemny. Użytkowało go prawie 10% gospodarstw domowych. Kolejnym nośnikiem wykorzystywanym przy ogrzewaniu pomieszczeń była energia elektryczna, którą stosowało 5,4% gospodarstw domowych. Energia elektryczna służy częściej jako dodatkowy, a nie podstawowy nośnik grzewczy. Najmniej gospodarstw domowych stosowało do ogrzewania pomieszczeń paliwa ciekłe. Olej opałowy wykorzystywało 0,5% gospodarstw, a gaz ciekły 0,3%. Na rys. nr 9 przedstawiono techniki ogrzewania, stosowane w gospodarstwach domowych7 .

Przeprowadzone zostały także badania ankietowe dotyczące stosowanych źródeł ciepła. Na podstawie tych badań, niemal 70% domów jednorodzinnych (3,5 mln) w Polsce ogrzewanych jest kotłem lub piecem węglowym. W dalszych 11% domów jest to kominek, koza lub kocioł na drewno. Tylko 3% badanych deklaruje korzystanie z kotłów lub kominków na pelety albo inny rodzaj biomasy. Należy jednak podkreślić, że biomasa i drewno są często wykorzystywane przez badanych użytkujących kotły węglowe, stąd przytoczony powyżej odsetek odnoszący się do biomasy w rzeczywistości jest zaniżony. Jedynie 13,5% domów jednorodzinnych ogrzewanych jest za pomocą kotłów gazowych. Jednocześnie niewielki udział stanowią budynki wykorzystujące kotły olejowe, ogrzewanie elektryczne, źródła ekologiczne czy też podłączone do sieci ciepłowniczej. Równocześnie należy zwrócić uwagę na fakt, że jedynie 17% sprzedawanych rocznie kotłów w Polsce to kotły automatyczne, a 83% to kotły zasypowe (ręczne), które umożliwiają wykorzystywanie paliw różnej jakości. Produkcja energii elektrycznej w 2012 r. wg nośników przedstawiała się następująco: węgiel kamienny – 50,6%, węgiel brunatny – 33,5%, gaz ziemny – 3,3%, źródła odnawialne (biomasa, biogaz, woda, wiatr) – 10,4%, pozostałe paliwa – 2%10 . Znaczenie węgla dla polskiej gospodarki wynika z posiadania znacznych złóż tego surowca. Dzięki temu Polska w porównaniu z pozostałymi państwami UE jest krajem bezpiecznym energetycznie w kontekście produkcji energii elektrycznej oraz charakteryzuje się stosunkowo niskimi kosztami jej wytwarzania.

W 2013 r.12 w Polsce wykorzystano 77 300 tys. ton węgla kamiennego, z czego sektor bytowo – komunalny (drobni odbiorcy oraz gospodarstwa domowe) wykorzystał 24 140 tys. ton, co stanowiło 31,23% zużycia tego nośnika ogółem. Zużycie gazu ziemnego, w roku 2013 w Polsce wyniosło 560 164 TJ, z czego sektor bytowo – komunalny wykorzystał 358 582 TJ, co stanowiło 65% zużycia tego nośnika ogółem. Zużycie lekkiego oleju opałowego zaś wyniosło 783 tys. ton, z czego sektor bytowo – komunalny wykorzystał 505 tys. ton, co stanowiło 64,5% zużycia tego nośnika ogółem. Zużycie energii elektrycznej w Polsce w roku 2013 wyniosło 146390 GWh, z czego sektor bytowo – komunalny wykorzystał 97049 GWh, co stanowiło 66,29% zużycia tego nośnika ogółem. Koszty wytwarzania energii cieplnej są zróżnicowane i uzależnione od stosowanego paliwa. Najniższe koszty generuje wytwarzanie energii cieplnej ze spalania drewna – 15 zł/ GJ, spalania ekogroszku – 29 zł/GJ oraz węgla kostki – 31,5 zł/GJ. Najwyższe koszty związane są z wytwarzaniem energii pochodzącej ze spalania oleju opałowego – 88 zł/GJ oraz gazu ciekłego (Propan) – 87 zł/GJ. Wykorzystywanie energii elektrycznej jako podstawowego źródła ciepła generuje koszty w wysokości – 54,5 zł/GJ. Wskazane powyżej najtańsze źródła energii cieplnej stanowią jednocześnie przyczynę ponadnormatywnych emisji pyłów oraz B(a)P.

Najważniejszym kryterium wpływającym na wybór paliwa jest czynnik ekonomiczny, tj. koszt jednostkowy paliwa. Do produkcji ciepła w sektorze bytowo – komunalnym wykorzystuje się przede wszystkim paliwa stałe, czyli węgiel i biomasę. Ponadto stwierdzane są przypadki stosowania jako paliwa wysokoemisyjnych mułów poflotacyjnych, powstających w procesie wzbogacania węgla, które powinny być wykorzystane jedynie przez instalacje przemysłowe przystosowane do spalania takiego rodzaju paliwa. Jednocześnie źródłem ciepła wykorzystywanym w tym sektorze są również odpady powstające w gospodarstwach domowych, które mają różny skład i mogą wywierać negatywny wpływ na zdrowie i życie ludzkie oraz na środowisko naturalne. Zgodnie z art. 155 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (Dz. U. z 2013, poz. 21, z późn. zm.) spalanie odpadów może być prowadzone wyłącznie w spalarniach lub współspalarniach odpadów, spełniających wszystkie określone w przepisach wymagania dla instalacji termicznego przekształcania odpadów, umożliwiające osiągnięcie takiego poziomu termicznego przekształcania, przy którym ilość i szkodliwość odpadów i innych emisji powstających wskutek termicznego przekształcania odpadów dla życia, zdrowia ludzi lub środowiska, będzie jak najmniejsza. Zgodnie z art. 171 ustawy o odpadach nieprzestrzeganie prawa w przypadku termicznego przekształcania odpadów podlega karze aresztu lub grzywny (20 zł – 5000 zł). Zgodnie z art. 9v ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U. z 2013 r., poz. 1399, z późn. zm.) wójt, burmistrz, prezydent miasta może wystąpić z wnioskiem do właściwego miejscowego komendanta Policji o pomoc, jeśli jest to niezbędne do przeprowadzenia czynności kontrolnych. Natomiast komendant Policji ma obowiązek zapewnienia pomocy Policji w toku wykonywania czynności kontrolnych. Ponadto kontrolę może przeprowadzać straż miejska lub gminna na podstawie stosowanego upoważnienia wydanego przez Prezydenta Miasta, burmistrza lub wójta.

Wpływ sektora transportu na stan jakości powietrza

Sektor transportu przyczynia się do degradacji środowiska naturalnego i stanowi ok. 10% emisji zanieczyszczeń do powietrza oraz negatywnie oddziałuje na zdrowie ludzi. Stanowi on źródło emisji tlenków azotu, tlenków węgla, węglowodorów aromatycznych, metali ciężkich. Sektor transportu jest także źródłem emisji pierwotnej pyłu PM10, PM2,5 (zużycie elementów pojazdów takich jak opony, tarcze sprzęgła, tarcze hamulców oraz zużycie nawierzchni), jak również emisji wtórnej pyłu PM10, PM2,5 (wzbudzanie pyłu, który już zsedymentował).

Na wielkość tych emisji wpływają przede wszystkim:

– ilość pojazdów;

– wiek pojazdów i związana z tym ich emisyjność;

– stan nawierzchni dróg;

– organizacja ruchu;

– styl jazdy

Według danych GUS14 w 2012 r. w Polsce park samochodowy wyniósł 24 875 700 szt., z czego ponad 75,4% stanowiły samochody osobowe (18 744 400 szt.). W 2012 r. na 1000 mieszkańców w Polsce przypadało 486 samochodów osobowych, gdy rok wcześniej współczynnik ten wyniósł 474. W strukturze wiekowej pojazdów 78% stanowią pojazdy powyżej 10 lat, z czego udział aut mających od 10 – 15 lat wyniósł 29,3%, od 16 – 20 stanowił 20,3%. Udział pojazdów w wieku do 2 lat stanowił jedynie 3,9%, a od 3 – 5 lat – 6,3%. Od wejścia Polski do UE, masowo sprowadzane są samochody używane, niekorzystnie wpływające na wiekową strukturę parku. W 2012 r. 13 914 503 samochodów zasilanych było benzyną i LPG, zaś 4 829 909 samochodów zasilanych było olejem napędowym. W miastach, duży wpływ na emisję zanieczyszczeń do powietrza ma organizacja ruchu. Intensywny ruch pojazdów oraz nieodpowiednia jego organizacja skutkuje tworzeniem się zatorów drogowych, a tym samym obniżeniem prędkości pojazdów, oraz wymuszonym częstym zatrzymywaniem i startem, co wpływa na zwiększoną emisję zanieczyszczeń. Według raportu Krajowego Ośrodka Bilansowania i Zarządzania Emisjami, w roku 2013, transport drogowy (SNAP 07) był największym źródłem emisji tlenków azotu – 31,8%, która wyniosła 253 035,2 ton. W przypadku dwutlenku siarki, stanowił on tylko ok. 0,2% krajowej emisji, która wyniosła 1 192,3 ton, a 22 % stanowił udział emisji krajowej niemetanowych lotnych związków organicznych, która wyniosła 139 890,3 ton. Udział sektora transportu oraz innych pojazdów i urządzeń stanowił ok. 21% emisji całkowitego pyłu zawieszonego.

Wpływ zanieczyszczenia powietrza na zdrowie ludzi

Według raportów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) jednym z najbardziej niekorzystnych zanieczyszczeń powietrza dla zdrowia ludzi jest pył drobny PM2,5 z uwagi na jego zdolność przenikania do pęcherzyków płucnych. Krótkotrwała ekspozycja na wysokie stężenia pyłu PM2,5 jest niebezpieczna, powodując wzrost liczby zgonów z powodu chorób układu oddechowego i krążenia oraz wzrost liczby przypadków wymagających hospitalizacji. Długotrwałe narażenie na działanie pyłu PM2,5 skutkuje skróceniem średniej długości życia. Szacuje się, że życie przeciętnego mieszkańca UE jest krótsze z tego powodu o ponad 8 miesięcy. Ocena skutków zdrowotnych narażenia na pyły drobne PM2,5 w Europie wykazała, że blisko 0,5 mln przedwczesnych zgonów ogółem wynika z zanieczyszczenia powietrza pyłami o średnicy mniejszej niż 2,5µm. Najwyższy współczynnik umieralności, powyżej 130 zgonów w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców, wynikający z zanieczyszczenia powietrza pyłami drobnymi PM2,5 obserwuje się na Węgrzech, w Bułgarii, na Cyprze, w Czechach i Rumunii. Natomiast w Polsce jego wartość wynosi 104 i jest wyższa niż średnia obliczona dla całej UE (94)15 . Życie obywatela RP, w stosunku do pozostałych obywateli UE, jest krótsze o ok. 10 miesięcy, z uwagi na występujące w naszym kraju wyższe stężenia pyłu w stosunku do innych krajów UE. Nieodpowiednia jakość powietrza przekłada się bezpośrednio na gorszą kondycję zdrowotną społeczeństwa, generując wydatki budżetowe na leczenie chorób czy koszty zmniejszonej produktywności, tj. absencję w pracy, przechodzenie na renty i wcześniejsze emerytury. Zgodnie z szacunkami np. w województwie małopolskim wynoszą one 2,8 mld zł/rocznie16 . Z danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego – Państwowego Zakładu Higieny wynika, że w 2012 roku hospitalizacji, ze względu na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POCHP)17 , poddanych było 48 431 pacjentów, a w 2013 roku 48 736. Szacuje się, że najbardziej narażeni są mieszkańcy województw, w których liczba dni z przekroczeniami standardu jakości powietrza pyłem drobnym PM10 jest największa. Są to województwa: małopolskie (158 dni), śląskie (145 dni), podkarpackie (98 dni), mazowieckie (87 dni), opolskie (87 dni) oraz wielkopolskie (86 dni). Najmniej narażeni są mieszkańcy województwa zachodniopomorskiego oraz warmińsko-mazurskiego ze względu na dotrzymanie standardów jakości powietrza w tych województwach.

Świadomość społeczna

Niezwykle istotnym elementem wpływającym na proces poprawy jakości powietrza jest zaangażowanie społeczne w działania na jego rzecz (perspektywa społeczeństwa). Podniesienie świadomości na temat wpływu jakości powietrza na stan zdrowia i środowiska skutkować będzie przede wszystkim zmianą zachowań społeczeństwa, wzrostem zainteresowania i poparcia działań oraz decyzji podejmowanych przez administrację szczebla wojewódzkiego i lokalnego. Mając na uwadze powyższe, na zlecenie Ministerstwa Środowiska, w ramach przeprowadzanego cyklicznie co rok badania pt. „Badanie świadomości i zachowań ekologicznych mieszkańców Polski”18 , w 2014 r. po raz czwarty, rozszerzono katalog badania o kwestie związane z problematyką jakości powietrza w Polsce. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że zanieczyszczenie powietrza jest postrzegane jako jeden z najważniejszych problemów środowiska w Polsce.

W odniesieniu do środowiska naturalnego za największe utrudnienie uznawane są:

1) odpady,

2) zanieczyszczenie powietrza,

3) zanieczyszczenie wód. Najmniej istotnym czynnikiem zanieczyszczenia powietrza według badanych jest emisja pochodząca z państw sąsiadujących z Polską. W ramach badania poproszono respondentów o przypisanie stopnia ważności czterem przyczynom złej jakości powietrza (skala punktacji 4 – najważniejsze źródło, 1 – najmniej ważne). Za najważniejsze powody złej jakości powietrza uznawane są: emisja z dużych obiektów energetycznego spalania (3,06) oraz z transportu samochodowego (2,91). Badanie objęło także kwestie związane z rodzajem stosowanego paliwa w gospodarstwach domowych. Najpopularniejszym rodzajem paliwa stosowanym do ogrzewania jest węgiel (41%), z kolei więcej niż co trzeci badany (35%) zadeklarował, że korzysta z podłączenia do sieci ciepłowniczej, a co dziesiąty Polak ogrzewa swoje mieszkanie drewnem lub gazem. Z odnawialnych źródeł energii korzysta jedynie 1% respondentów. Polacy rzadziej zauważają wpływ emisji z indywidualnych źródeł na jakość powietrza, choć równocześnie prawie połowa Polaków (46%) uważa, że do poprawy stanu powietrza przyczyniłaby się wymiana starych pieców węglowych na piece nowocześniejsze. Podobna część badanych rozwiązania problemu jakości powietrza szukałaby w stosowaniu odnawialnych źródeł energii (48%). Wyniki badań świadomości społeczeństwa wskazują, że świadomość polskich obywateli systematycznie wzrasta (w 2014 roku ok. 50% respondentów w wieku 15+ uważało, że poprawa stanu środowiska zależy od ich aktywności, przy czym w 2013 ok. 40%), jednakże nadal nie jest zadowalająca.

Jednocześnie drugim aspektem związanym ze świadomością społeczną jest kwestia pojmowania złej jakości powietrza. Zanieczyszczenia powietrza kojarzone są z dymami wylatującymi z komina. Nie oznacza to jednoznacznego przekraczania norm jakości środowiska, bowiem drobne frakcje pyłów są niewidoczne, a substancje zanieczyszczające powietrze tj. dwutlenek siarki, tlenki azotu są substancjami bezbarwnymi.

Wzrost świadomości społeczeństwa w zakresie wpływu nieodpowiedniej jakości powietrza na zdrowie ludzi i środowisko przyczynił się do powstania inicjatyw społecznych takich jak: Polski Alarm Smogowy, Dolnośląski Alarm Smogowy, Krakowski Alarm Smogowy oraz Podhalański Alarm Smogowy. Celem tych ruchów społecznych jest dalsze podnoszenie świadomości społeczeństwa oraz spowodowanie podjęcia działań naprawczych na poziomie wojewódzkim i lokalnym, poprzez zintensyfikowanie działań w ramach tworzonych programów ochrony powietrza, planów działań krótkoterminowych oraz programów ograniczania niskiej emisji, na obszarach o najwyższych stężeniach zanieczyszczeń powietrza. Działania te będą miały przełożenie na poziom krajowy i będą mogły być wykorzystane w tworzonym Krajowym Programie Ochronie Powietrza.

Wnioski

Biorąc pod uwagę powyższe oraz konieczność dotrzymania norm jakości powietrza ustanowionych w dyrektywie CAFE przed Polską stoi zadanie realizacji wielu przedsięwzięć służących poprawie jakości powietrza, w tym przede wszystkim ograniczenia emisji z niskich źródeł. Niezbędne jest podjęcie dodatkowych działań naprawczych w zakresie sektora bytowo – komunalnego oraz transportu na terenie wszystkich stref z przekroczeniami standardów jakości powietrza, w szczególności w zakresie pyłu drobnego PM10 i PM2,5 oraz benzo(a)pirenu. Niezwykle ważne jest uwzględnienie zagadnienia jakości powietrza w polityce przestrzennej kraju oraz spójne planowanie przestrzenne na poziomie krajowym, wojewódzkim i lokalnym, co w efekcie przyczyni się do zmniejszenia negatywnego oddziaływania sektora bytowo – komunalnego oraz transportu na stan jakości powietrza w Polsce. Z przeprowadzonej analizy wynika, że w sektorze bytowo – komunalnym największy problem stanowi stosowanie paliw złej jakości w nieprzystosowanych do tego celu urządzeniach grzewczych, a w sektorze transportu jest to przestrzały park samochodowy, nieodpowiednia infrastruktura drogowa oraz nieekonomiczny styl jazdy. Ww. zachowania wynikają z niedostatecznej świadomości społeczeństwa o wpływie tych sektorów na stan jakości powietrza i związanych z tym skutkach zdrowotnych. Ponadto zauważa się także niedostateczne wykorzystanie alternatywnych form transportu (np. transport rowerowy) oraz preferowanie taniego zbiorowego transportu miejskiego. Mając na uwadze powyższe należy skupić się na podjęciu spójnych działań o charakterze strategicznym, legislacyjnym, finansowym i informacyjnym na wszystkich szczeblach zarządzania. Jednocześnie ze względu na fakt, iż poprawa jakości powietrza i ograniczenie emisji szkodliwych substancji jest jednym z najważniejszych priorytetów do realizacji, Rzeczpospolita Polska prowadzi współpracę w tym zakresie. Współpraca ta odbywa się na poziomie międzynarodowym, m.in. w ramach Konwencji w sprawie transgranicznego zanieczyszczenia powietrza na dalekie odległości, która wyznacza główne międzynarodowe ramy prawne współpracy i działań w zakresie ograniczania i stopniowego zmniejszania zanieczyszczenia powietrza i jego niekorzystnych skutków dla zdrowia człowieka i środowiska oraz ich zapobiegania. Ponadto Polska bierze aktywny udział w pracach Koalicji na Rzecz Klimatu i Czystego Powietrza (CCAC), które mają m.in. na celu redukcje emisji zanieczyszczeń z palenisk domowych, indywidualnych źródeł wytwarzania ciepła oraz źródeł komunikacyjnych. Jednocześnie Rzeczpospolita Polska jest członkiem Rady UE, w ramach której współuczestniczy w opracowaniu dokumentów o charakterze strategicznym i legislacyjnym w zakresie ochrony powietrza. Prowadzona jest także współpraca bilateralna z państwami ościennymi, takimi jak Republika Federalna Niemiec, Republika Czeska oraz Republika Słowacka, a także pozostałymi członkami Grupy Wyszehradzkiej V4+, w celu wymiany doświadczeń w zakresie prowadzonych działań związanych z poprawą jakości powietrza.

zobacz zdjecia…

BARIERY I OGRANICZENIA W PROCESIE POPRAWY JAKOŚCI POWIETRZA

Pomimo od lat prowadzonych działań na szczeblu centralnym, wojewódzkim i lokalnym, nie osiągnięto zadawalającego stanu jakości powietrza w Polsce. Związane jest to z faktem, że istnieje wiele barier uniemożliwiających naprawę tej sytuacji. Przeprowadzone analizy wskazują na występowanie ograniczeń, zwłaszcza w zakresie rozwiązań systemowych, prawnych, technicznych, finansowych,
organizacyjnych oraz społecznych. Bez ich wyeliminowania, nie będzie możliwe osiągnięcie pełnego efektu ekologicznego podejmowanych działań naprawczych.

Poniżej wypunktowano najważniejsze bariery i ograniczenia w procesie poprawy jakości powietrza:

systemowe:
– brak systemowego i kompleksowego podejścia do działań z zakresu poprawy jakości powietrza, uwzględnionego w odpowiednich politykach sektorowych,
– niewystarczający priorytet ochrony powietrza w Programach Operacyjnych, w ramach Perspektywy Finansowej UE na lata 2014–2020,
– brak możliwości przeniesienia obowiązku realizacji działań naprawczych, określonych uchwałą sejmiku województwa w sprawie programu ochrony powietrza, na szczebel powiatowy i gminny.
prawne:
– niewystarczające regulacje prawne służące ograniczaniu tzw. niskiej emisji (programy ochrony powietrza, programy ograniczania niskiej emisji),
– niewystarczające regulacje prawne w zakresie egzekucji zakazów lub ograniczeń w stosowaniu wskazanych rodzajów paliw,
– brak krajowych uregulowań prawnych w odniesieniu do standardów emisji z instalacji spalania paliw stałych o mocy poniżej 1 MW,
– niewystarczające ujęcie w krajowych uregulowaniach prawnych dotyczących planowania przestrzennego problematyki jakości powietrza.
techniczne:
– wykorzystywanie wysokoemisyjnych urządzeń grzewczych w sektorze bytowo – komunalnym,
– złożony proces badania jakości paliw w składach opałowych,
– stosowanie niskoefektywnych energetycznie i wysokoemisyjnych technik spalania paliw stałych – węgla i biomasy w urządzeniach grzewczych o małej mocy,
– niska efektywność energetyczna budynków mieszkalnych, spowodowana zastosowaniem nieodpowiednich materiałów budowlanych.
finansowe:
– niewystarczający poziom zachęt/wsparcia finansowego do stosowania nowoczesnych rozwiązań i czystej energii, np. z OZE w urządzeniach do tego dostosowanych oraz niskoemisyjnych środków transportu,
– niewystarczająca ilość instrumentów finansowych przeznaczonych na działania naprawcze w zakresie sektora bytowo – komunalnego,
– zmienność opodatkowania nośników energii,
– brak środków finansowych na działania naprawcze określone w programach ochrony powietrza oraz związane z tym zaległości w ich realizacji.
organizacyjne:
– niewystarczające zasoby kadrowe odpowiedzialne za działania w zakresie ochrony powietrza w Głównym Inspektoracie Ochrony Środowiska, wojewódzkich inspektoratach ochrony środowiska oraz w urzędach administracji samorządowej,
– brak jednolitej bazy danych dotyczącej źródeł emisji zanieczyszczeń powietrza, która stanowiłaby podstawę zarówno dla prowadzonego przez Inspekcję Ochrony Środowiska monitoringu, dla urzędów marszałkowskich przygotowujących POP’y, jak i innych analiz.
społeczne:
– wybór najtańszego sposobu ogrzewania ze względu na koszty inwestycyjne i eksploatacyjne,
– niska świadomość społeczna dotycząca wpływu nieodpowiedniej jakości powietrza na zdrowie oraz źródeł zanieczyszczeń.

INWESTOWANIE W OCHRONĘ POWIETRZA

W celu efektywnej poprawy stanu jakości powietrza należy przeznaczyć z funduszy ekologicznych, funkcjonujących na poziomie unijnym – Fundusze strukturalne 2014-2020 oraz poziomach krajowym i wojewódzkim środki na realizację planowanych działań naprawczych, zwłaszcza lokalnych i krótkoterminowych, ale także średnio i długofalowych, w celu przywrócenia właściwej jakości powietrza na terenie Polski. Działania związane z ochroną powietrza powinny być realizowane na poziomie krajowym, regionalnym oraz lokalnym, w tym w ramach Perspektywy Finansowej na lata 2014-2020, głównie w Programie Operacyjnym „Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020” poprzez realizację Regionalnych Programów Operacyjnych na lata 2014-2020 (RPO).

Konieczne jest zintensyfikowanie wydatkowania środków z funduszy ekologicznych (pomocowych przeznaczonych na ochronę środowiska) i skoncentrowanie ich na finansowaniu tzw. twardych – działań technicznych i technologicznych, skutkujących wymierną poprawą stanu jakości powietrza, w konsekwencji których dotrzymane będą obowiązujące standardy jakości powietrza. Pozwoli to na osiągnięcie mierzalnego efektu ekologicznego (docelowo, znaczące obniżenie stężenia niektórych substancji w powietrzu). Niezbędne jest uruchomienie środków na m.in. rozwój transportu miejskiego, budowę ścieżek rowerowych, odbudowanie klinów napowietrzających w miastach, rozbudowę terenów zieleni/ rewitalizację, tworzenie zielonych pasów wzdłuż linii dróg, działania techniczno – technologiczne, związane z budową i rozwijaniem nowoczesnego sektora energetyki, w tym ciepła sieciowego, z rosnącym udziałem energetyki prosumenckiej, uwzględniającej jak największy udział bezemisyjnych odnawialnych źródeł energii oraz rozwojem sektora transportu przyjaznego środowisku.

Ponadto poza powyżej wymienionymi działaniami, zasadne byłoby:

1) wspieranie projektów demonstracyjnych o dużej multiplikowalności, czyli kreujących powszechne standardy, w poszczególnych segmentach energetyki prosumenckiej, a następnie upowszechnienie ww. standardów poprzez ogłoszenie tzw. wytycznych,

2) publiczne weryfikowanie poprzez sieć laboratoriów certyfikacyjnych, założeń planowanych projektów demonstracyjnych,

3) wspieranie konsorcjów – partnerstwa: inwestorzy (samorząd; instytucje budżetowe, np. wyższe uczelnie; prosumenci, w tym przedsiębiorcy) – przedsiębiorcy (zainteresowani rozwinięciem projektu demonstracyjnego w produkt rynkowy) – instytucje naukowe (zainteresowane udziałem w prawach autorskich do produktu wykreowanego za pomocą projektu demonstracyjnego). U podstaw kalibracji wsparcia projektów demonstracyjnych musi być zasada ograniczenia finansowania publicznego, na rzecz konsorcjum/ partnerstwa zainteresowanego realizacją projektu demonstracyjnego, do finansowania jedynie luki inwestycyjnej na danym etapie rozwoju technologii.

Środki krajowe przeznaczone na realizację przedsięwzięć w obszarze ochrony powietrza

Środki Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Środki Europejskiego Obszaru Gospodarczego
Środki Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej

Środki zagraniczne na działania w zakresie poprawy jakości powierza w Polsce

Perspektywa Finansowa UE na lata 2014 – 2020

Program Operacyjny „Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020” przyjęty przez Komisję Europejska w dniu 16 grudnia 2014 r. Budżet programu wynosi ponad 27,4 mld euro z Funduszy Europejskich (FE), czyli ok. 115 mld zł. Najwięcej środków zasili przedsięwzięcia transportowe, a więc drogi, koleje, transport miejski, lotniczy i morski. Następny w kolejności będzie sektor ochrony środowiska. Na znaczeniu, w porównaniu do lat 2007-2013, zyskają także energetyka i służba zdrowia, szczególnie systemy ratownictwa medycznego.

Priorytety POIiŚ 2014-2020:

I. OŚ priorytetowa: Zmniejszenie emisyjności gospodarki – Alokacja z FS 1 828 430 978 EUR (ok. 432 774, 971 tys. zł)

4.I. Wspieranie wytwarzania i dystrybucji energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych;

4.II. Promowanie efektywności energetycznej i korzystania z odnawialnych źródeł energii w przedsiębiorstwach;

4.III. Wspieranie efektywności energetycznej, inteligentnego zarządzania energią i wykorzystywania odnawialnych źródeł energii w infrastrukturze publicznej, w tym budynkach publicznych, i w sektorze mieszkaniowym;

4.IV. Promowanie strategii niskoemisyjnych dla wszystkich rodzajów terytoriów, w szczególności dla obszarów miejskich, w tym wspieranie zrównoważonej multimodalnej mobilności miejskiej i działań adaptacyjnych mających oddziaływanie łagodzące na zmiany klimatu.

II. OŚ priorytetowa: Ochrona Środowiska, w tym adaptacje do zmian klimatu – Alokacja z FS 2 808 174 166 EUR (ok. 664 672, 339 tys. zł) 6.IV. Podejmowanie przedsięwzięć mających na celu poprawę stanu jakości środowiska miejskiego, rewitalizację miast, rekultywację i dekontaminację terenów poprzemysłowych (w tym terenów powojskowych), zmniejszenie zanieczyszczenia powietrza i propagowanie działań służących zmniejszeniu hałasu.

III. OŚ priorytetowa: Rozwój sieci drogowej TEN-T i transportu multimodalnego – Alokacja z FS 9 532 376 880 EUR (ok. 2 256 237, 279 tys. zł) 7.I. Wspierania multimodalnego jednolitego europejskiego obszaru transportu poprzez inwestycje w TEN-T; 7.II. Rozwój i usprawnianie przyjaznych środowisku (w tym o obniżonej emisji hałasu) i niskoemisyjnych systemów transportu, w tym śródlądowych dróg wodnych i transportu morskiego, portów, połączeń multimodalnych oraz infrastruktury portów lotniczych, w celu poprawienia zrównoważonej mobilności regionalnej i lokalnej.

VI. OŚ priorytetowa: Rozwój niskoemisyjnego transportu zbiorowego w miastach – Alokacja z FS 2 299 183 655 EUR (ok. 544 198, 360 tys. zł) 4.V. Promowanie strategii niskoemisyjnych dla wszystkich rodzajów terytoriów, w szczególności dla obszarów miejskich, w tym wspieranie zrównoważonej multimodalnej mobilności miejskiej i działań adaptacyjnych mających oddziaływanie łagodzące zmiany klimatu.

IX. OŚ priorytetowa: Wzmocnienie strategii infrastruktury ochrony zdrowia – Alokacja z EFRR 67 679 778 EUR (ok. 16 019, 261 tys. zł) 9.a. Inwestycje w infrastrukturę zdrowotną i społeczną, które przyczyniają się do rozwoju krajowego, regionalnego i lokalnego, zmniejszania nierówności w zakresie stanu zdrowia, promowanie włączenia społecznego poprzez lepszy dostęp do usług społecznych, kulturalnych i rekreacyjnych oraz przejścia z usług instytucjonalnych do usług na poziomie społeczności lokalnych.

Plany gospodarki niskoemisyjnej

Celem tych planów jest przygotowanie przez gminy m.in. listy inwestycji i przedsięwzięć:

a) redukujących emisję gazów cieplarnianych,

b) zwiększających udział energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych,

c) poprawiających jakość powietrza na obszarach, gdzie odnotowuje się przekroczenia poziomów dopuszczalnych stężeń w powietrzu.

Przygotowane zostaną one w ramach konkursu ze środków Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2007 – 2013. Planowane jest przygotowanie tych planów w blisko tysiącu gmin (na 2490 gmin w całym kraju). Inwestycje wskazane w planach będą mogły uzyskać dofinansowanie w ramach PO Infrastruktura i Środowisko 2014-2020 oraz 16 regionalnych programów operacyjnych.

Finansowanie działań środowiskowych w ramach polityki klimatycznej 2020-2030

Potencjalne źródła finansowania działań po roku 2020:

Instrument określony w konkluzjach Rady Europejskiej z października 2014 r. – fundusz na potrzeby inwestycyjne w najmniej zamożnych państwach UE – Fundusz Modernizacyjny (FM), który będzie zasilany ze sprzedaży 2% łącznej puli uprawnień w systemie ETS. Środki uzyskane w ten sposób mają być podzielone pomiędzy państwa członkowskie o wskaźniku PKB/mieszkańca poniżej 60% średniej UE. Państwa członkowskie odpowiedzialne będą za zarządzanie swoją częścią środków przy udziale Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI) przy selekcji projektów. Środki te można będzie przeznaczać na projekty mające na celu modernizację sektora energii i wspieranie efektywności energetycznej mających na celu ograniczanie emisji CO2, co pośrednio wpłynie również na poprawę jakości powietrza.
Środki pochodzące ze sprzedaży uprawnień do emisji. Polska wynegocjowała znaczącą ilość pozwoleń do sprzedaży na aukcjach. Zdaniem Ministra Środowiska, zalecenia zawarte w Dyrektywie ETS dotyczące reinwestycji 50% przychodów z aukcji w działania na rzecz ochrony klimatu powinny być realizowane za pomocą dedykowanego mechanizmu wykorzystującego instytucje posiadające doświadczenie w tego typu inwestycjach na zasadzie projektowej.

Słownik:

KPOP – Krajowy Program Ochrony Powietrza;

PM10 – Stężenie pyłu o średnicy aerodynamicznej ziaren do 10 μm (PM10) mierzone metodą wagową z separacją frakcji lub metodami uznanymi za równorzędne;

PM2,5 – Stężenie pyłu o średnicy aerodynamicznej ziaren do 2,5 μm (PM2,5) mierzone metodą wagową z separacją frakcji lub metodami uznanymi za równorzędne;

Poziom docelowy – poziom substancji, który ma być osiągnięty w określonym czasie za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych; poziom ten ustala się w celu unikania, zapobiegania lub ograniczania szkodliwego wpływu danej substancji na zdrowie ludzi lub środowisko jako całość;

Poziom dopuszczalny – jest to poziom substancji, który powinien być osiągnięty w określonym terminie i który po tym terminie nie powinien być przekraczany; poziom dopuszczalny jest standardem jakości powietrza;

Poziom celu długoterminowego – poziom substancji w powietrzu, poniżej którego, zgodnie ze stanem współczesnej wiedzy, bezpośredni szkodliwy wpływ na zdrowie ludzi lub środowisko jako całość jest mało prawdopodobny; poziom ten ma być osiągnięty w długim okresie czasu, z wyjątkiem sytuacji, kiedy nie może być osiągnięty za pomocą ekonomicznie uzasadnionych działań technicznych i technologicznych;

Poziom informowania – stężenie substancji w powietrzu, powyżej którego istnieje zagrożenie dla zdrowia ludzkiego wynikające z krótkotrwałego narażenia na działanie zanieczyszczeń wrażliwych grup ludności, w przypadku którego niezbędna jest natychmiastowa i właściwa informacja;

Poziom alarmowy – poziom substancji w powietrzu, powyżej którego istnieje zagrożenie dla zdrowia ludzi, wynikające z krótkotrwałego narażenia na działanie zanieczyszczeń i w przypadku którego należy podjąć natychmiastowe działania;

Pułap stężenia ekspozycji – poziom substancji w powietrzu wyznaczony na podstawie wartości krajowego wskaźnika średniego narażenia, w celu ograniczenia szkodliwego wpływu danej substancji na zdrowie ludzi, który ma być osiągnięty w określonym terminie; pułap stężenia ekspozycji jest standardem jakości powietrza;

Standard jakości środowiska – poziomy dopuszczalne substancji lub energii oraz pułap stężenia ekspozycji, które muszą być osiągnięte w określonym czasie przez środowisko jako całość lub jego poszczególne elementy przyrodnicze;

Strefę ochrony powietrza stanowi:

1) aglomeracja o liczbie mieszkańców większej niż 250 tysięcy;

2) miasto o liczbie mieszkańców powyżej 100 tysięcy;

3) pozostały obszar województwa, niewchodzący w skład miast powyżej 100 tysięcy mieszkańców oraz aglomeracji;

WHO – World Health Organization, Światowa Organizacja Zdrowia;

UE – Unia Europejska;

CAFE – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy, wprowadzona do polskiego prawa poprzez ustawę z dnia 13.04.2012 r. o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2012 r. poz. 460);

KE – Komisja Europejska;

AEI – wskaźnik średniego narażenia dla pyłu PM2,5 – średni poziom substancji w powietrzu wyznaczony na podstawie pomiarów przeprowadzonych na obszarach tła miejskiego w miastach powyżej 100 tysięcy mieszkańców i aglomeracjach na terenie całego kraju, wykorzystywany do określenia i dotrzymania krajowego celu redukcji narażenia oraz dotrzymania pułapu stężenia ekspozycji;

Krajowy AEI – wskaźnik średniego narażenia obliczany zgodnie z załącznikiem nr 3 pkt 2 rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 13 września 2012 r. w sprawie sposobu obliczania wskaźników średniego narażenia oraz sposobu oceny dotrzymywania pułapu stężenia ekspozycji (Dz. U. z 2012 r. poz. 1029);

KCRN – krajowy cel redukcji narażenia dla pyłu drobnego PM2,5 – procentowe zmniejszenie krajowego wskaźnika średniego narażenia dla roku odniesienia, w celu ograniczenia szkodliwego wpływu danej substancji na zdrowie ludzi, który ma być osiągnięty w określonym terminie;

NEC – projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie redukcji krajowych emisji niektórych rodzajów zanieczyszczenia powietrza oraz zmiany dyrektywy 2003/35/WE;

MCP – projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ograniczenia emisji niektórych zanieczyszczeń do powietrza ze średnich obiektów energetycznego spalania;

MW – Megawat, jednostka mocy, w układzie Si;

BEiŚ – Strategia „Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko – perspektywa do 2020 r.”, przyjęta uchwałą Nr 58 Rady Ministrów z dnia 15 kwietnia 2014 r. w sprawie przyjęcia Strategii „Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko – perspektywa do 2020 r.”;

SO2 – Dwutlenek siarki;

NO2 – Dwutlenek azotu;

CO – Tlenek węgla;

C6H6 – Benzen;

03 – Ozon;

Pb – Ołów;

As – Arsen;

Cd – Kadm;

Ni – Nikiel;

B(a)P – Benzo(a)piren, przedstawiciel wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA);

TSP – Total Suspended Particulates (pył całkowity ogółem, uwzględniający wszystkie frakcje cząstek stałych);

OR – Ocena roczna, ocena jakości powietrza za dany rok;

LZO – Lotne związki organiczne;

WIOŚ – Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska;

POŚ – Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2013 r. poz. 1232, z późn. zm.);

BAT – Best Available Techniques, Najlepsze dostępne techniki;

OZE – Odnawialne źródła energii;

EU – European Union, Unia Europejska;

GUS – Główny Urząd Statystyczny;

MJ – Megadżul, jednostka pracy, w układzie Si dżul (J);

ARE – Agencja Rynku Energii;

ETS – Europejski System Handlu Emisjami;

URE – Urząd Regulacji Energetyki;

LEZ – Low Emission Zone, strefa ograniczonej emisji transportowej;

KPZK 30 – Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030;

Mpzp – Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego;

Sieć Partnerstwo ENEA – Partnerstwo: Środowisko dla Rozwoju” – krajowa sieć organów środowiskowych oraz instytucji zarządzających funduszami unijnymi, będąca odpowiednikiem europejskiej sieci ENEA-MA;

PN – Polska Norma;

EN – Europejska Norma;

PCA – Polskie Centrum Akredytacji;

EcoDesign – dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/125/WE z 21 października 2009 r.ustanawiająca ogólne zasady ustalania wymogów dotyczących ekoprojektu dla produktów związanych z energią, a ekoprojektowanie jest specyficznym podejściem do projektowania produktu ze szczególnym uwzględnieniem wpływu, jaki produkt wywiera na środowisko podczas całego cyklu życia;

PONE – Program Ograniczania Niskiej Emisji;

POP – Program Ochrony Powietrza;

PDK – Plan Działań Krótkoterminowych;

NFOŚiGW – Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej;

GIOŚ – Główny Inspektorat Ochrony Środowiska;

WIOŚ – wojewódzki inspektorat ochrony środowiska; Jedn. sam. teryt. – jednostki samorządu terytorialnego – szczebla wojewódzkiego, powiatowego i gminnego;

IOŚ – Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie;

KOBIZE – Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami;

KAWKA – Program Priorytetowy Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej pt.„Likwidacja niskiej emisji wspierająca wzrost efektywności energetycznej i rozwój rozproszonych odnawialnych źródeł energii”;

GIS – Green Investment Scheme – mechanizm sprzedaży nadwyżki AAUs poprzez zagwarantowanie przez państwo sprzedające wydatkowania pieniędzy pochodzących z ww. sprzedaży na cele związane z ochro ną środowiska, a szczególnie na działania związane z ograniczaniem negatywnych skutków zmian klimatu i prowadzące do dalszych redukcji emisji gazów cieplarnianych, Systemu Zielonych Inwestycji;

NMF – Norweski Mechanizm Finansowy;

MF EOG – Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego;

NGO’s – organizacje pozarządowe.