Dentofobia – niepokój i strach przed stomatologiem

Ostatnia aktualizacja 28 lipca 2022

Streszczenie

Odczuwany niepokój i lęk to normalne ludzkie reakcje w odniesieniu do sytuacji kojarzonych z bólem. W stomatologii niepokój i strach charakteryzuje specjalną grupę pacjentów. Leczenie dentystyczne jest dla nich wyjątkowo stresujące, dla tego często unikają dentystów, co ma niekorzystny wpływ na zdrowie ich jamy ustnej. W badaniu przedstawiono niektóre aspekty psychologiczne dentofobii oraz jej konsekwencje zdrowotne. Niektóre rozważania dotyczące interwencji psychologicznych wykazały zmniejszenie lęku i strachu przed leczeniem dentystycznym.

1. WPROWADZENIE

Uwarunkowania lęku stomatologicznego (pomiar samoopisowy) i/lub dentofobii (opisanej według kryteriów zawartych w podręcznikach psychiatrycznych) są często używane jako synonimy odnoszące się do tego samego problemu. Problem dotyczy pacjenta mającego poważne obawy co do opieki dentystycznej i unikającego wszelkich interwencji dentystycznych.

Lęk przed leczeniem dentystycznym odnotowano u ok. 20% populacji, a dentofobię ( w tym zachowanie unikania leczenia) u 5% całej populacji. W odniesieniu do części populacji cierpiącej na ciężka dentofobię, wykazano w badaniach pewne rezultaty, ważne dla identyfikacji przyczyn i znalezienie odpowiedniej terapii. Badania przeprowadzone przez Moorea i współpracowników, w których zbadano 208 pacjentów z ciężką dentofobią wykazały, że 66% z nich wstydzi się przed resztą społeczeństwa swojego lęku i niezdolności do rozwiązania tego problemu [1]. Niepokój i strach są prawdopodobnie najbardziej istotnymi czynnikami powodującymi trudności z oceną bólu, podczas leczenia dentystycznego. Dentofobia skutkuje słabym zdrowiem zębów, a w konsekwencjo obniża jakość życia.

2. PROFIL PSYCHOLOGICZNY DENTOFOBII

Dentofobia wydaje się być związana z własnymi doświadczeniami bólowymi. Badania koncentrują się na relacjach pomiędzy różnymi rodzajami strachu i identyfikacją niektórych jego elementów. Wśród tych elementów znalazły się: obawa przed kontaktami społecznymi, ból i okaleczenie oraz brak komfortu, który daje odpowiednia bliska relacja pacjenta z lekarzem.

Ludzie, którzy w przeszłości doświadczyli bólu podczas zabiegów stomatologicznych ,są bardziej skłonni do reakcji jak przypadku bólu, nawet jeśli on nie występuje. Dodatkowo sytuacje bolesne są nieprzewidywalne co do ich intensywności, czasu trwania i skutków. Niektóre badania ukierunkowane na przewidywanie bólu udowodniły, że gdy nastawimy się na mniejszy ból ten odczuwany będzie wydawał się dużo większy, a gdy nastawimy się na większy ból ten rzeczywiście odczuwany będzie mniejszy. Dokładne przewidzenie stopnia bólu nie prowadzi do zmiany prognoz [2-4]. Badania te są ważne dla praktyki klinicznej, gdzie różne interwencje medyczne skutkują różnego rodzaju bólem. Wykazano że ból jest określany przez tendencje, które go potęgują i związane są z unikaniem leczenia [5].

Pacjenci walczą z ciężkim poziomem lęku i w związku z tym unikają leczenia, a ostatecznie cierpią z powodu złego stanu swoich zębów. Im gorszy jest stan ich zębów tym bardziej intensywne i bolesne będzie ich leczenie.

Badani potęgują strach i ból, który w rzeczywistości występuje podczas leczenia stomatologicznego, lęk doznawany podczas leczenia wydaje się być najważniejszą zmienną, która potęguje reakcję na ból. Bolesne doświadczenia będą przywoływane przez pacjentów i będą oni nadal zaniepokojeni [6], nawet jeśli nie będą już doświadczać bólu podczas kolejnych zabiegów.

Wiele badań koncentruje się na określeniu cech osobowości związanych z lękiem i strachem odczuwanym podczas działań dentystycznych. Większość z nich wykazało, że neurotyzm wydaje się być jedyną zmienną zaangażowaną w dentofobię. Mniejszą tendencję zaobserwowano przy niskiej ekstrawersji i przy ugodowości [7]. Osoby cierpiące na zaburzenia lękowe związane z leczeniem dentystycznym opisano jako bardziej wrażliwe na bodźce. Unikają one leczenia i wykazują tendencję somatyzacji, w porównaniu do reszty populacji [8].

Stan zdrowotny uzębienia łatwo określić, opisuje go zadowolenie z wyglądu, poziom bólu, komfort w jamie ustnej, ogólna kondycja i możliwość jedzenia. Codzienna ocena stanu uzębienia określana stanem zadowolenia pacjenta, wydaje się być związana z typem osobowości [9].

3. PRZYCZYNY

Początki lęku stomatologicznego nie są całkowicie wyjaśnione, jednak niektóre przyczyny są identyfikowane jako dentofobia [10]:

– bolesne doświadczenia w dzieciństwie i okresie dojrzewania (badanie Moorea wykazało, że ok. 84% pacjentów z wysokim wskaźnikiem dentofobii wyjaśnia swój problem traumatycznymi doświadczeniami, w tym 70% przeżyło je właśnie w okresie dzieciństwa) [1];

– cechy osobowości (np. neurotyzm);

– idee przekazywane przez rodziców i rówieśników (dziecko nie zostanie nauczone w odpowiednim czasie jak dbać o zęby dlatego konieczna jest wizyta u dentysty, tu należy poinformować dziecko jak ważna jest ta wizyta i jak dobra dla zębów);

– zachowanie dentysty (jego werbalne i fizyczne zachowanie);

– bolesne i nieprzyjemne traktowanie w dzieciństwie;

– nieoczekiwane zachowanie lub niespodziewane leczenie (dziecko nie jest przygotowane na ból związany z interwencją stomatologiczną).

Badanie Kleinknecht zidentyfikowało najczęstsze powody strachu i niepożądanych bodźców przy leczeniu stomatologicznym, oto one: widok igły ze znieczuleniem, dźwięk i dotknięcie wiertłem [11]. W innym badaniu zidentyfikowano kilka innych przyczyn, w następującej kolejności: jako najważniejsze bolesność leczenia, a następnie wiercenie, niewiedza o tym, co się stanie, zastrzyki, ekstrakcje, nieuprzejmy stomatolog, ogólnie strach przed lekarzami, wstyd z powodu stanu ich zębów, przykre historie opowiadane przez innych, szkody spowodowane leczeniem [6].

4. RÓŻNICE PŁCIOWE

W niektórych badaniach stwierdzono różnice między płciami w związku z dyskomfortem psychicznym spowodowanym leczeniem stomatologicznym, koncentrując się na strachu, lęku przed leczeniem, bólem i strachem przed lekarzem.

Wydaje się, że kobiety częściej niż mężczyźni określają siebie jako osoby bojące się leczenia [11,5]. Z jednej strony wiąże się to z kobiecą zdolnością oceny emocji, a z drugiej strony ich obawą przed okaleczeniem (aspekt fizyczny jest ważny dla wysokiego poziomu satysfakcji z wyglądu). Niektóre badania udowadniają, że strach przed okaleczeniem jest najsilniejszym wyznacznikiem dentofobii. Nie stwierdzono różnic między kobietami i mężczyznami w odniesieniu do strachu przed bólem lub strachu przed lekarzem [12].

Perets i współpracownicy stwierdzili, że dziewczęta wykazują wyższy poziom lęku niż chłopcy, oraz że najbardziej niepokojącym bodźcem dla młodzieży jest widok i kontakt z igłą [13].

W kilku badaniach mierzących poziom strachu wśród 3,670 dorosłych, Vassend wykazał, że 20-30% badanych ocenia swoją ostatnią wizytę u dentysty jako umiarkowanie lub gorzej bolesną, ok. 60% przyznaje, że miało przynajmniej jedno bardzo bolesne doświadczenie związane z leczeniem zębów, a 5-6% ocenia swoje doświadczenia jako bardzo bolesne [14,15].

5. RÓŻNICE WIEKU

Townend [16] stwierdził, że strach dziecka podczas leczenia jest silniej skorelowany z poprzednimi doświadczeniami bólu niż z tymi odczuwanymi przy aktualnym leczeniu. Strach u dzieci wydaje się zmniejszać, gdy personel stomatologiczny posiada odpowiednie nastawienie: empatyczny styl pracy, komfortowy poziom kontaktu fizycznego, budowanie zaufania pacjenta i dodawanie mu otuchy.

Inne badania wykazały, że dzieci i młodzież bardziej skupiają się na tym jak wyglądają i jaka jest ich wartość, podczas gdy ich rodzice doceniają również samoocenę, przywrócone funkcje jamy ustnej i łatwość funkcjonowania w społeczeństwie [13]. Badanie Browna i Moerenhouta poświęcone różnicom między dziećmi, młodzieżą i dorosłymi w zakresie odczuwania bólu i regulacji psychologicznej podczas leczenia ortodontycznego, wykazało że młodzież charakteryzuje niższy poziom dobrostanu psychicznego i wyższy poziom bólu. Z badań wynika, że różnice wiekowe w przypadku leczenia ortodontycznego powinny być brane pod uwagę w trakcie działań stomatologicznych [17].

6. KONSEKWENCJE STOMATOLOGICZNE WYWOŁANE DYSKOMFORTEM PSYCHICZNYM

Zgłaszane były następujące konsekwencje:

– Cierpienie fizyczne spowodowane złym stanem zębów. Unikanie leczenia stomatologicznego prowadzi do pogorszenia stanu zdrowia jamy ustnej. W konsekwencji leczenie jest bolesne ze względu na stan zębów i skutkuje większym strachem oraz bólem;

– Cierpienie psychiczne (poza niepokojem ludzie odczuwają też niezadowolenie z wyglądu, co skutkuje obniżeniem ich samooceny);

– Relacje osobiste (zażenowanie spowodowane złym stanem zdrowia jamy ustnej co ma wpływ na wzajemne relacje w związku);

– Stosunki społeczne (pacjenci są coraz bardziej wstydzą się stanu zdrowia ich jamy ustnej, w konsekwencji unikają relacji z kolegami, zachowują dystans pomiędzy partnerami w trakcie rozmowy, zakrywają usta śmiejąc się, używają gumy do żucia lub innych specyfików, aby odświeżyć oddech; obserwuje się również w niektórych badaniach słabe zaangażowanie w kontekście społecznym i coraz większą liczbę nieobecności w pracy) [18,19];

– Jakość życia (słabe samopoczucie psychiczne i fizyczne) [20].

7. LECZENIE

Dentofobia może prowadzić do wysokiego poziomu stresu psychologicznego i wysokiego wskaźnika zaburzeń stomatologicznych. W celu zmniejszenia lęku przed zabiegami stomatologicznymi, opracowano techniki, które doprowadzą do lepszego radzenia sobie ze stresem. Dobre wyniki odnotowano w terapii poznawczo-behawioralnej, relaksacyjnej, wyciszającej, muzykoterapii, hipnoterapii, akupunkturze, premedykacji i przy stosowaniu niektórych zapachów z aromaterapii (np. lawendy).

Badanie Gordona wykazało jednak, że najbardziej skuteczne jest leczenie poznawczo-behawioralne. Inne rodzaje terapii poznawczych okazały się być skuteczne jedynie po połączeniu i regularnym, wielokrotnym powtarzaniu [21]. Niektóre terapie są jednak ryzykowne. Na przykład terapie behawioralne oparte na bezpośrednim kontakcie z problemem, mogą zwiększyć poziom lęku. Leczenie konwencjonalne z użyciem sedacji lub znieczulenia, jest również związane z pewnym ryzykiem, a nawet zagrożeniem śmierci w znieczuleniu ogólnym u 1:100.000 przypadków [22,23].

Najbardziej skuteczne wydaje się być leczenie poznawcze; jednak większość badań nie wykazała istotnej różnicy pomiędzy sedacją, a terapią poznawczą. W swoim badaniu Kebriaee stwierdził, że brak istotnych różnic wykazuje skuteczność obu metod, w zakresie zmniejszania lęku u dzieci. Najmniej jednak zaleca się sedację wziewną ze względu na możliwe negatywne skutki podtlenku azotu i tlenu, konieczność kontrolowania sprzętu medycznego i dobrze wyszkolonego personelu medycznego [24,25]. Dlatego lepsza będzie terapia behawioralno-poznawcza. Ma ona jeszcze zaletę związaną z brakiem kosztów, więc kożyści są obustronne, zarówno dla dentysty jak i pacjenta.

8. PRAKTYKI ZALECANE DLA STOMATOLOGÓW

Skuteczność działań dentystycznych, nie jest określana tylko przez poziom profesjonalizmu lekarza i znajomości przez niego technik dentystycznych, ale również przez umiejętność utrzymania u pacjenta dobrego stanu jamy ustnej (zalecenie optymalnej częstotliwości kontroli i niedopuszczenie do poważnych problemów z zębami). W konsekwencji, umiejętności techniczne muszą być wspierane przez zdolności psycho-pedagogiczne. Lepsze samopoczucie psychiczne u pacjenta zwiększy komfort jego samopoczucia fizycznego, gdy pacjent jest spokojny dentyście łatwiej jest pracować. W celu stworzenia dobrych relacji z pacjentem, zaleca się zwrócić uwagę na kilka istotnych czynników:

– Rozwinięte umiejętności werbalne u lekarza, ułatwią mu wsparcie pacjenta i wprowadzenie odpowiedniej atmosfery. Lekarz powinien być też dobrym słuchaczem i posiadać zdolność identyfikowania się z pacjentem. Porozmawiać z pacjentem na temat jego obaw i oczekiwań, a także przedstawić korzyści wynikające z leczenia.;

– Lekarz powinien być empatyczny w stosunku do pacjenta. Rozumieć jego słowa i czytać pozawerbalne reakcje, by móc odpowiednio się zachować redukując tym samy stres i ból u pacjenta.;

– W leczeniu ważny jest kontakt fizyczny, by zapewnić pacjentowi odpowiedni komfort. Niektóre badania wykazały, że personel medyczny mający z pacjentem odpowiedni kontakt fizyczny wytworzy z nim odpowiednie relacje i sprawi, że pacjent będzie spokojniejszy. Pacjenci, którzy mają kontakt fizyczny z personelem medycznym wiedzą, że ktoś się nimi opiekuje [26]. Pacjent nie jest wyrafinowanym konsumentem wiedzy technicznej i w niektórych sytuacjach nie obchodzi go poziom wiedzy lekarza, tylko poziom jego zaangażowania [27].

9. PODSUMOWANIE

Dobre podejście do pacjenta jest wskazówką dla każdego leczenia stomatologicznego. Empatyczny styl pracy i odpowiedni kontakt fizyczny są w stanie zredukować u pacjenta niepokój i negatywne wspomnienia związane z leczeniem dentystycznym. Ponieważ dentofobia z czasem niesie za sobą poważne konsekwencje dla stanu jamy ustnej pacjenta, ważne jest rozwijanie umiejętności i wiedzy na temat terapii poznawczo-behawioralnej by z nią walczyć.

Odniesienia

1. Moore R, Brødsgaard I, Rosenberg N. The contribu-tion of embarrassment to phobic dental anxiety: a qualitative research study. BMC psychia-try. 2004;4(1):10.
2. Arntz A, Lousberg R. The effects of underestimated pain and their relationship to habituation. Behav Res Ther. 1990; 28(1):15-28.
3. Arntz A, Van den Hout MA. Generalizability of the match/mismatch model of fear. Behav Res Ther. 1988;26(3):207-23.
4. Rachman S, Lopatka C. Accurate and inaccurate predic-tions of pain. Behav Res Ther. 1988;26(4):291
5. Kleinknecht RA, Klepac RK, Alexander LD. Origins and characteristics of fear of dentistry. J Am Dent Assoc. 1973;86(4):842-8.
6. Arntz A, Van Eck M, Heijmans M. Predictions of dental pain: the fear of any expected evil, is worse than the evil itself. Behav Res Ther. 1990;28(1):29-41.
7. Halonen H, Salo T, Hakko H, Räsänen P. Association of dental anxiety to personality traits in a general population sample of Finnish University students. Acta Odontol Scand. 2012;70(2):96-100.
8. Kaufman E, Bauman A, Lichtenstein T, Garfunkel AA, Hertz DD. Comparison between the psychopathological profile of dental anxiety patients and an average dental population. Int J Psychosom. 1991; 38(1-4):52-7.
9. Karasneh J, Al-Omiri MK, Al-Hamad KQ, Al Quran FA. Relationship between patients’ oral health-related quality of life, satisfaction with dentition, and persoanlity profiles. J Contemp Dent Pract. 2009;10(6):E049-56.
10. Wardle J. Fear of dentistry. Brit J Med Psychol. 1982;55(2):119–26.
11. Kleinknecht RA, Bernstein DA. The assessment of dental fear. Behav Ther. 1978;9(4):626-34.
12. McNeil DW, Berryman ML. Components of dental fear in adults? Behav Res Ther. 1989;27(3):233-36.
13. Peretz B, Efrat J. Dental anxiety among young adolescent patients in Israel. Int J Paediatr Dent. 2000;10(2):126-32.
14. Vassend O, Røysamb E, Nielsen CS. Dental anxiety in relation to neuroticism and pain sensitivity. A twin study. J Anxiety Disord. 2011;25(2):302-8.
15. Vassend O. Anxiety, pain and discomfort associated with dental treatment. Behav Res Ther. 1993; 31(7):659-66.
16. Townend E, Dimigen G, Fung D. A clinical study of child dental anxiety. Behav Res Ther. 2000;38(1):31-46.
17. Brown DF, Moerenhout RG. The pain experience and psychological adjustment to orthodontic treatment of pre-adolescents, adolescents, and adults. Am J Orthod Den-tofacial Orthop.1991;100(4):349-56.
18. Armfield JM, Steward JF, Spencer, AJ. The vicious cycle of dental fear: exploring the interplay between oral health, service utilization and dental fear. BMC Oral health. 2007;7:1.
19. Locker, D. Psychosocial consequences of dental fear and anxiety. Community Dent Oral Epidemiol. 2003;31(2):144-51.
20. McGrath C, Bedi R. The association between dental anxi-ety and oral health-related quality of life in Britain. Commu-nity Dent Oral Epidemiol. 2004;32(1):67-72.
21. Gordon D, Heimberg RG, Tellez M, Ismail AI. A critical review of approaches to the treatment of dental anxiety in adults. J Anxiety Disord. 2013;27(4) :365-78.
22. Messieha Z. Risks of general anesthesia for the special needs dental patient. Spec Care Dentist. 2009;29(1):21-5.
23. Woolgrove J, Cumberbatch G. Dental anxiety and regula-rity of dental attendance. J Dent. 1986;14(5):209-13.
24. Kebriaee F, Shirazi AS, Fani K, Moharreri F, Soltanifar A, Khaksar Y, Mazhari F. Comparison of the effects of cog-nitive behavioural therapy and inhalation sedation on child dental anxiety. Eur Arch Paediatr Dent. 2015;16(2):173-9.
25. Tung W, Kiyak HA. Psychological infuences on the timing of orthodontic treatment. Am J Orthod Dentofacial Orthop. 1998;113(1):29-39
26. McCoy P. Further proof that touches speaks louder than words. RN. 1977;40(11):43-6.
27. Pawlicki RE. Psychological/behavioral techniques in managing pain and anxiety in the dental patient. Anesth Prog. 1991;38(4-5):120-7.