Leki przeciwbakteryjne – działania niepożądane

Ostatnia aktualizacja 28 lipca 2022

Leki przeciwbakteryjne to środki zabijające żywe komórki drobnoustrojów. Leki o działaniu bakteriobójczym niszczą strukturę komórek bakterii, powodując ich śmierć. Większość antybiotyków i chemioterapeutyków wykazuje działanie bakteriobójcze w wyższych stężeniach, a bakteriostatyczne w niższych stężeniach. Z tego względu również leki bakteriostatyczne określa się często jako bakteriobójcze.

Działania niepożądane po antybiotykach

Częstym działaniem niepożądanym po antybiotykach są biegunki. Mogą mieć różne podłoże:

• Działanie niepożądane po leku Objaw alergii pokarmowej
• Objaw dysbakteriozy
• Objaw rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego

Ryzyko rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego jest następujące po antybiotykach:

Leki stosowane w rzekomobłoniastym zapaleniu jelita grubego:

Metronidazol Wankomycyna Fidaksomycyna

Fidaksomycyna – antybiotyk, który hamuje polimerazę RNA i w ten sposób hamuje syntezę RNA. Nie wchłania się z przewodu pokarmowego i stosowana tylko w zakażeniach C. difficile.

Sposoby zapobiegania działań niepożądanych po antybiotykach – przeanalizuj we własnym zakresie.

Stosowanie antybiotyków w ciąży

Antybiotyki przeciwwskazane u dzieci:

Tetracykliny –do 12 r.ż. – odkładają się w kościach i zębach

Fluorochinolony – do 18 r.ż. -z powodu erozji chrząstki stawowej (artropatia)

U noworodków

Sulfonamidy – wypierają z połączeń z białkami bilirubinę i powodują „KERNICTERUS” – żółtaczkę jąder podkorowych mózgu

Chloramfenikol – zespół dziecka szarego

Antybiotyki hamujące syntezę bakteryjnej ściany komórkowej

Działanie bakteriobójcze wykazują:

• wszystkie grupy hamujące syntezę ściany komórkowej

• antybiotyki aminoglikozydowe

• daptomycyna

• fluorochinolony

Antybiotyki beta-laktamowe

Do antybiotyków beta-laktamowych zaliczamy:

1. Penicyliny

2. Cefalosporyny
3. Karbapenemy

4. Monobaktamy

1. Penicyliny, do tej grupy należą: o Penicyliny naturalne:

penicylina G (i.v.), penicylina V (p.o.),

penicylina prokainowa,

penicylina benzatynowa (i.m.) o najdłuższym czasie działania.

• Penicylinazooporne penicyliny wykazujące aktywność przeciwgronkowcową (MSSA – gronkowiec złocisty metycylino wrażliwy): np.kloksacylina

* Penicyliny o poszerzonym spektrum działania – aminopenicyliny: amoksycylina i ampicylina.

• Penicyliny aktywne wobec Pseudomonas: karboksypenicyliny (tykarcylina) i ureidopenicyliny (piperacylina).

Poniżej przedstawiono przykłady penicylin z ich aktywnością przeciwbakteryjną.

Penicylina G

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus pyogenes (grupy A) i inne wrażliwe Streptococcus (Streptococcus pneumoniae coraz częście j oporny na penicyliny, bo produkuje beta-laktamazy)

Treponema palidum

Clostridium perfringens Listeria monocytogenes Actinomyces

Penicyliny naturalne stosowane:

• Angina – stosowana penicylina V przez 10 dni

• Szkarlatyna (płonica)

• Róża

• Zgorzel gazowa

• Kiła – lekiem pierwszego rzutu jest penicylina G, obecnie także penicylina benzatynowa

Kloksacylina

Kloksacylina (Syntarpen; tabl, proszek do sporządzania iniekcji i wlewów)

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Staphylococcus aureus (MSSA) i epidermidis

Amoksycylina i Ampicylina

Amoksycylina charakteryzuje się lepszą biodostępnością od ampicyliny

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus pneumoniae² i pyogenes Staphylococcus aureus³

Enterococcus sp.

Enterobacteriaceae: E. coli², Proteus mirabilis, Salmonella, Shigella Haemophilus influenzae²

Helicobacter pylori

Listeria monocytogenes Borrelia burgdorferi

²Bakterie takie jak: Streptococcus pneumoniae, E. coli i Haemophilus influenzae wytworzyły oporność poprzez produkcję beta-laktamazy, dlatego aminopenicyliny łączy się z inhibitorami beta-laktamaz.

³Staphylococcus aureus produkujący beta-laktamazy czyli MSSA

Amoksycylina + kwas klawulanowy Ampicylina + sulbaktam

Stosowane w:

• Ostrym zapaleniu błony śluzowej nosa i zatok przynosowych,

• Ostre zapalenie ucha środkowego

• Angina paciorkowcowa

• Pozaszpitalne zapalenie płuc

• Zakażenia dróg moczowych

• Eradykacja H. pylori

• Wczesne stadium boreliozy z Lyme

Piperacylina i Tykarcylina

Piperacylina + tazobaktam

Tykarcylina + kwas klawulanowy

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus pneumoniae i pyogenes Haemophilus influenzae

Pseudomonas aeruginosa Enterobacteriaceae

Wybrane działania niepożądane penicylin:

Reakcje nadwrażliwości opisywane jako wysypka, pokrzywka, a nawet wstrząs anafilaktyczny, szczególnie po penicylinach naturalnych stosowanych parenteralnie. Ze względu na częste występowanie ostrych reakcji anafilaktycznych (0,004-0,04%), przed podaniem naturalnych penicylin zaleca się wykonanie testu z penicyliną krystaliczną 100 IU, solą fizjologiczną, a przed podaniem penicyliny prokainowej dodatkowo z prokainą. Wszystkie składniki podawane są w ilości 0,1 ml śródskórnie, w przedramię.

Dysbakterioza (objawiająca się biegunką), szczególnie po antybiotykach szerokowidmowych, w wyniku której występują nadkażenia grzybicze i/lub bakteryjne, np. namnażanie patogenów np. Clostridium difficile (odpowiedzialnych za rzekomobłoniaste zapalenie jelita grubego).

Anemia hemolityczna Zespół Hoigne

Interakcje penicylin

Z antybiotykami aminoglikozydowymi

Z doustnymi środkami antykoncepcyjnymi Z antykoagulantami

2. Cefalosporyny –  są podzielone na 5 generacji. Przykłady antybiotyków z ich spektrum działania podane są poniżej.

Cefaleksyna, cefadroksyl – I generacja

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus pneumoniae i pyogenes Staphylococcus aureus (MSSA)

1. coli

Proteus mirabilis

Klebsiella pneumonia

Cefaklor, Cefuroksym– II generacja

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus pneumoniae i pyogenes Staphylococcus aureus (MSSA)

Haemophilus influenzae E. coli

Proteus mirabilis

Klebsiella pneumoniae

Cefotaksym, Ceftriakson, Ceftazydym, Cefoperazon – III generacja

Cefotaksym i ceftriakson dobrze pentrują do płynu mózgowo-rdzeniowego

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus pneumoniae i pyogenes

Staphylococcus aureus (MSSA) słabsze działanie w porównaniu z I generacją

Haemophilus influenzae

 Neisseria meningitidis, gonorrhoeae

Pseudomonas aeruginosa tylko ceftazydym Enterobacteriaceae

Cefepim – IV generacja

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Pseudomonas aeruginosa

Ceftarolin – V generacja

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Staphylococcus aureus (MRSA)

Działania niepożądane:

Reakcje nadwrażliwości – obserwuje się również reakcje krzyżowe z penicylinami. Oznacza to, że osobie, u której wystąpił wstrząs anafilaktyczny po penicylinach nie należy podawać cefalosporyn.

Dysbakterioza

Rzekomobłoniaste zapalenie jelita grubego szczególnie w wyniku terapii cefalosporynami II i III generacji. Nefrotoksyczność

Interakcje

W połączeniu z alkoholem możliwość wystąpienia reakcji disulfiramowej Z aminoglikozydami

Z wankomycyną

3. Karbapenemy – np. Imipenem

Należy do antybiotyków szerokowidmowych. Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

• Streptococci,

• Metycylino-wrażliwe Staphylococci

• Gatunki Haemophilus

• Enterobacteriaceae

• Neisseria spp.

• aeruginosa (ertapenem nie jest aktywny)

• beztlenowce

Imipenem zawsze jest stosowany z cilastatyną, która hamuje metabolizm antybiotyku. Imipenem może prowadzić do wystąpienia drgawek

4. Monobaktamy – Aztreonam

Działają na tlenowe Gram ujemne pałeczki: rodzina Enterobacteriacae i P. aeruginosa

Słaba krzyżowa reakcja alergiczna z innymi beta-laktamami i może być stosowany w przypadku reakcji anafilaktycznej na pozostałe beta-laktamy

GLIKOPEPTYDY: Wankomycyna

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus pneumoniae i pyogenes w tym oporne na penicylinę Enterococcus sp.

Staphylococcus aureus (MRSA) Clostridium difficile

Hamuje syntezę ściany komórkowej i wykazuje działanie bakteriobójcze.

Nie wchłania się z przewodu pokarmowego i w infekcjach układowych jest stosowana pozajelitowo we wlewie podawanym w ciągu około 2h.

Działania niepożądane:

• Oto- i nefrotoksyczność, którą mogą nasilić leki o podobnych właściwościach

• „Zespół czerwonego karku” wynikający z uwalniania przez wankomycynę histaminy

Bacytracyna

Aktywna wobec paciorkowców i gronkowców. Stosowana tylko miejscowo (maść i puder do rozpylania na skórę). Stosowana w preparatach złożonych z dodatkiem neomycyny lub polimyksyny B, które wykazują aktywność wobec bakterii gram ujemnych.

Fosfomycyna

Aktywna wobec bakterii gram dodatnich i ujemnych, również aktywna wobec bakterii produkujących penicylinazę. Fosfomycyna stosowana głównie w dawce jednorazowej 2 lub 3g w niepowikłanym bakteryjnym zapaleniu pęcherza moczowego.

Antybiotyki hamujące syntezę białka

Antybiotyki aminoglikozydowe –np.

amikacyna,

gentamycyna,

tobramycyna, streptomycyna neomycyna kanamycyna

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Haemophilus infuenzae Pseudomonas aeruginosa Enterobacteriaceae

Acinetobacter

MSSA – umiarkowana aktywność i nie należy stosować ich w monoterapii, ale są stosowane z penicylinami przeciwgronkowcowym (kloksacylina) lub z cefalosporyną I lub II generacji

Enterococcus – niska aktywność i Streptococcus pneumonia – bardzo niska aktywność. W przypadku tych bakterii nie należy ich stosować w monoterapii, ale w połączeniu z penicylinami, aminopenicylinami i wankomycyną wykazują działanie synergistyczne.

Wskazania:

• Powikłane i nawracające zakażenia dróg moczowych

• Bakteryjne zapalenie wsierdzia

• Zakażenia w obrębie jamy brzusznej

• Posocznica

• Gruźlica – streptomycyna-antybiotyk drugiego rzutu stosowany w skojarzeniu z 2 lub 3 lekami;

• Encefalopatia wątrobowa – neomycyna p.o.

• Przedoperacyjne wyjałowienie przewodu pokarmowego – neomycyna p.o.

• Rzeżączka – spektynomycyna

• Inne

Aminoglikozydy działają bakteriobójczo, nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego, dlatego są stosowane pozajelitowo celem działania ogólnoustrojowego. Stosowane są także miejscowo:

• doustnie – neomycyna w celu wyjałowienia jelita przed zabiegami chirurgicznymi i w encefalopatii wątrobowej,

• na powierzchnię skóry – np. neomycyna

• w kroplach do oczu – np. gentamycyna, tobramycyna.

Działania niepożądane:

• Oto- i nefrotoksyczność

• Osłabienie mięśni poprzez zahamowanie uwalniania acetylocholiny do płytki motorycznej

• Działanie teratogenne

Interakcje:

• Z penicylinami, cefalosporynami oraz wankomycyną

• Z furosemidem

Makrolidy

I generacja: Erytromycyna i Spiramycyna

II generacja: Azytromycyna i Klarytromycyna i Roksytromycyna

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus pneumoniae i pyogenes Staphylococcus aureus (MSSA)

Treponema palidum – erytromycyna, antybiotyk drugiego rzutu

Haemophilus influenzae (tylko II generacja) Neisseria meningitidis, N. gonorrhoeae

Helicobacter pylori – klarytromycyna Bordetella pertussis

Bakterie atypowe: Chlamydia sp., Mycoplasma sp., Legionella sp. Toxoplasma gondii

Makrolidy działają bakteriostatycznie.

Stanowią alternatywę dla antybiotyków beta-laktamowych u osób uczulonych na penicyliny.

Działania niepożądane są nieliczne, głównie wywołują zaburzenia żołądkowo-jelitowe.

Interakcje są związane z hamującym działaniem erytromycyny i klarytromycyny wobec cytochromu P450. Właściwości takie prowadzą do zahamowania metabolizmu leków metabolizowanych przez cytochrom P450 (statyny, werapamil, benzodiazepiny i in.).

Azytromycyna – antybiotyk długodziałający, terapia tym antybiotykiem trwa 1-3-5 dni:

• 500 mg co 24 h przez 3 kolejne dni lub

• 500 mg pierwszego dnia, a następnie co 24 h 250 mg przez 4 kolejne dni lub

• 2 g jednorazowo – preparat o przedłużonym działaniu

Linkozamidy – np. Klindamycyna

Stosowana w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus pneumoniae i pyogenes Staphylococcus aureus (MSSA)

Bakterie beztlenowe: Clostridium perfringens, Bacteroides sp., Fusobacterium Toxoplasma gondii

Wykazuje działanie bakteriostatyczne. Dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego i penetruje, osiągając stężenie terapeutyczne, do kości i miazgi zębowej. Nie penetruje do płynu mózgowo-rdzeniowego.

Działania niepożądane:

• Zaburzenia żołądkowo-jelitowe

• Rzekomobłoniaste zapalenie jelita grubego

Tetracykliny – np. Tetracyklina, Doksycyklina

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Neisseriae gonorrhoeae

Bakterie atypowe: Mycoplasma pneumoniae, Chlamydia sp. Borrelia burgdorferi

Bordetella pertussis Vibrio cholerae

Działają bakteriostatycznie.

Działania niepożądane:

• Dysbakterioza i wynikające z niej bakteryjne i/lub grzybicze nadkażenia

• Hepatotoksyczność;

• Fototoksyczność i z tego powodu podczas terapii tetracyklinami należy unikać ekspozycji na światło;

• Wykazują działanie teratogenne wobec płodu (należą do kategorii D);

• Zaburzenia żołądkowo-jelitowe

Są przeciwwskazane u dzieci do 12 roku życia ze względu na możliwość tworzenia kompleksów z jonami wapnia, co prowadzi do nieodwracalnych zmian w zębach (brązowe przebarwienie i hipoplazję szkliwa).

Interakcje:

• Obecność grup hydroksylowych powoduje tworzenie nierozpuszczalnych kompleksów w przewodzie pokarmowym z kationami dwu- i trójwartościowymi. Efektem interakcji jest zmniejszone wchłanianie tetracyklin.

• Tetracykliny zmniejszają efektywność doustnych środków antykoncepcyjnych.

 Pozostałe leki przeciwbakteryjne

Fluorochinolony

Są inhibitorami gyrazy DNA (topoizomerazy II), a także topoizomerazy IV. Wykazują działanie bakteriobójcze.

I generacja: kwas nalidyksowy

II generacja: Ciprofloksacyna, ofloksacyna, norfloksacyna

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Haemophilus influenzae Enterobacteriaceae

Pseudomonas aeruginosa Bacillus antracis

Bakterie atypowe: Chlamydia sp., Mycoplasma sp., Legionella sp.

i IV generacja: Lewofloksacyna i Moksyfloksacyna – określane jako „respiratory fluoroquinolones” z racji dobrej aktywności wobec S. pneumoniae w przeciwieństwie do ciprofloksacyny

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus pneumoniae i pyogenes Staphylococcus aureus

Haemophiluis influenzae

Neisseria meningitidis, N. gonorrhoeae Enterobacteriaceae

Bordetella pertussis

Bakterie atypowe: Chlamydia sp., Mycoplasma sp., Legionella sp.

Wskazania:

• Zakażenia układu moczowego

• Bakteryjne zapalenie gruczołu krokowego

• Rzeżączka niepowikłana

• Dur brzuszny i salmonellozy

• Profilaktyka choroby meningokowej ( ciprofloksacyna)

• Wąglik – leczenie i profilaktyka

• Zakażenia H. pylori – lewofloksacyna, w przypadku nieskuteczności terapii standardowej

Działania niepożądane:

• Ze strony ośrodkowego układu nerwowego: bóle głowy, senność, zaburzenia widzenia, niepokój, a nawet psychozy, majaczenie, drgawki;

• Rzekomobłoniaste zapalenie jelita grubego;

• Chondrotoksyczność: uszkadzają chrząstki nasadowe w organizmach rozwijających się, dlatego nie należy podawać dzieciom i młodzieży do 18 r.ż.;

• Tendinopatie – uszkodzenie ścięgien, prowadzące do ich pękania np. ścięgna piętowego (Achillesa);

• Fototoksyczność

• Wydłużenie odstępu QT

• Hepatotoksyczność (z występowaniem przypadków śmiertelnych) moksyfloksacyna

Interakcje:

• Z jonami dwu- i trójwartościowymi

• z teofiliną, warfaryną

Kotrimoksazol: sulfametoksazol i trimetoprim

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus pneumonia Staphylococcus aureus

Enterobacteriaceae: E. coli, Salmonella, Shigella Bordetella pertussis

Pneumocystis jiroveci

Sulfametoksazol hamuje syntezę kwasu dihydrofoliowego, a trimetoprim hamuje redukcję do kwasu tetrahydrofoliowego (forma aktywna). Każdy z leków stosowanych oddzielnie wykazują działanie bakteriostatyczne.

Działania niepożądane:

• Krystaluria;

• Reakcje nadwrażliwości, zespół Stevens-Johnsona, a nawet toksyczna nekroliza naskórka (zespół Lyella);

• Anemia hemolityczna;

• Żółtaczka jąder podkorowych u noworodków, dlatego lek jest przeciwwskazany u noworodków i u kobiet ciężarnych, szczególnie w III trymestrze ciąży;

• Fototoksyczność.

Interakcje:

• Z NLPZ-tami

• Z warfaryną, acenokumarolem, doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi, pochodnymi sulfonylomocznika

Metronidazol

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Helicobacter pylori

Beztlenowce

Trichomonas vaginalis

Działania niepożądane:

• Objawy neurotoksyczne: senność, zawroty głowy, neuropatie

• Reakcja disulfiramowa w połączeniu z alkoholem

Furagina

Stosowane w leczeniu zakażeń wywołanych m. in. przez:

Streptococcus sp. Staphylococcus sp.

Enterobacteriaceae: E. coli

Antybiotyki ostatniej szansy

Tygecyklina

Pochodna tetracyklin. Aktywna wobec:

VRE – enterokoków opornych na wankomycynę MRSA

Pałeczki Enterobacteriaceae wytwarzające beta-laktamazy oraz karbapenemazy

Wskazania:

• Zakażenia skóry i tkanki podskórnej

• Zakażenia w obrębie jamy brzusznej

Streptograminy: chinuprystyna, dalfoprystyna

Prep. Synercid zawiera: chinuprystynę i dalfoprystynę

Aktywne wobec:

MRSA, VISA, VRSA

1. pneumoniae oporne na penicylinę
2. faecium oporne na wankomycynę (E. faecalis oporne na streptograminy)

Linezolid

Streptococcus pneumoniae i pyogenes w tym oporne na penicylinę Enterococcus sp. (VRE)

Staphylococcus aureus (MRSA, VISA, VRSA)

Działania niepożądane:

• Inhibitor MAO i może wywołać zespół serotoninowy przy połączeniu z lekami wpływającymi na poziom serotoniny

• Trombocytopenia, leukopenia, pancytopenia

• Neuropatia obwodowa i wzrokowa

Lek nie może być stosowany dłużej niż 28 dni

Daptomycyna

Wykazuje działanie bakteriobójcze. Powoduje depolaryzację błony komórkowej.

Aktywna wobec:

VRE MRSA

Stosowana w zakażeniach skóry i tkanek miękkich, nieskuteczny w zapaleniu płuc.

Działania niepożądane:

Mialgia, miopatia

Antybiotyki w leczeniu boreliozy w przypadku rumienia wędrującego

Leczenie niepowikłanego zapalenia pęcherza moczowego.

Leki pierwszego wyboru

Furagin 100 mg 4 x dziennie przez 3-5 dni

Kotrimoksazol 960 mg co 12 h przez 3 dni

Trimetoprim 100 mg co 12 h przez 3 dni

Fosfomycyna 3 g jednorazowo

Leki drugiego wyboru

Fluorochinolony przez 3 dni: ciprofloksacyna 250 mg co 12 h, norfloksacyna 400 mg co 12 h, ofloksacyna 200 mg co 12 h

Amoksycylina z kwasem klawulanowym 625 mg co 12 h przez 3-7 dni

Cefaklor 250 mg co 8 h przez 3-7 dni

Amoksycylina 500 mg co 8 h przez 7-10 dni (nie należy stosować w leczeniu empirycznym)

żródło: Lekooporność i antybiotykoterapia zakażeń. Artur Drzewiecki.Zakażenia szpitalne.2009, Interna Szczeklika 2014. Podręcznik chorób wewnętrznych,Brenner GM, Stevens CW. Pharmacology. Fourth edition. Saunders Elsevier 2013,Dzierżanowska D, Dzierżanowska-Fangrat K. Przewodnik antybiotykoterapii 2012. α-medica press,Lippincott Illustrated Reviews. Pharmacology. Sixth edition,Raczkiewicz A, Tłustochowicz W. Borelioza. Medycyna po Dyplomie 2013, listopad: 16-22.,Dzierżanowska D. Zakażenia układu moczowego. Medycyna po Dyplomie 2014, lipiec-sierpień: 20-28.,dr n. farm. A. Wiktorowska-Owczarek  Dutkiewicz S, Czymiański R. Lewofloksacyna – optymalne połączenie skuteczności i bezpieczeństwa. Przegląd piśmiennictwa. Przewodnik lekarza 2012.,Antczak A., Dutkowska A, Dutkowski T. Leczenie zakażeń układu oddechowego w ciąży. Medycyna po Dyplomie 2013, październik.