Pomoc w przypadku odmrożeń i hipotermii - kolejne ofiary mrozu w Polsce

Ostatnia aktualizacja 28 lipca 2022

Rządowe Centrum Bezpieczeństwa poinformowało dziś, że w ciągu ostatniej doby 10 osób zmarło z powodu wychłodzenia. Od 1 listopada 2016 r. w Polsce w wyniku wychłodzenia zmarło 65 osób.

Co to jest odmrożenie, wychłodzenie organizmu? Jak postępować w przypadku zetknięcia się z ofiarami tych pojęć?

Odmrożenie jest najczęstszym urazem tkankowym spowodowanym oddziaływaniem niskiej temperatury na powierzchnie ciała, w wyniku którego temperatura tkanek spada poniżej 0°C. Powstałe kryształki lodu uszkadzają strukturę komórek i wywołują mikrozatorowość. Proces ulega przyspieszeniu, gdy tkanki kontaktują się z dobrymi przewodnikami ciepła, jak metale, woda czy gaz. Występują głównie u osób będących pod wpływem alkoholu, bezdomnych, ale również u osób aktywnych tj. turyści. Bezpośrednia ekspozycja na silny i zimny wiatr (współczynnik wiatr – duża wilgotność) naraża na szybkie odmrożenie tkanki narządów najbardziej oddalonych od tułowia:

kończyny górne i dolne (szczególnie palce, dłonie i stopy) – organizm ogranicza w nich przepływ krwi, aby „zaoszczędzić” ciepło;

głowę (uszy, nos, policzki) – udowodniono, że stosowanie dodatkowej warstwy kremu/emulsji/maści na twarzy nie zapobiega odmrożeniom, co więcej – może nawet zwiększać ich ryzyko.

Czynniki sprzyjające odmrożeniu

alkohol, nikotynizm;
niedostosowane do warunków atmosferycznych ubranie, wilgotna odzież;

bezruch, długotrwałe unieruchomienie utrudniające krążenie;

miażdżyca naczyń obwodowych;
zmęczenie, wyniszczenie.

Klasyfikacja odmrożeń

I° (powierzchowny) – odrętwienie, swędzenie i zaczerwienie skóry z wyraźnym zbielałym lub woskowym obszarem uszkodzonej tkanki;

II° (średni) – znaczny obrzęk, zaczerwienienie, pojawiają się pęcherze zawierające treść surowiczą lub mleczną;

III° (głęboki) – obecne na powierzchni skóry pęcherze powiększają się, a ich wnętrze zawiera krwisto-surowiczy płyn, uszkodzenie głębokich warstw skóry;

IV° (ciężki) – martwica skóry, a niekiedy tkanek położonych głębiej pod skórą, obejmuje mięśnie, kości doprowadzając do mumifikacji palców lub całej kończyny.

Pierwsza pomoc przedmedyczna

Na miejscu zdarzenia należy stopniowo przywracać prawidłową temperaturę odmrożonych tkanek (przywracanie krążenia w odmrożonych tkankach często powoduje wystąpienie bardzo silnego bólu i intensywnego przekrwienia, nawet w ciężkich odmrożeniach)

Chronić przed wychłodzeniem uprzednio ocieplonych tkanek – termoizolacyjny koc ratunkowy „folia życia NRC” (złotą stroną na zewnątrz powierzchni ciała), stopniowe ogrzewanie poszkodowanego – podnoszenie temp, ciała o około 0,5°C na godzinę

Zabezpieczyć odmrożone części ciała przed dodatkowymi urazami mechanicznymi

Jeżeli poszkodowany jest przytomny unieść kończyny celem zmniejszenia obrzęku

Przetransportować poszkodowanego do ciepłego (nie gorącego) pomieszczenia bądź do szpitala

Zdjąć mokrą odzież, rękawiczki, buty, biżuterię z palców rąk (dłonie/stopy zanurzyć w letniej wodzie początkowo o temp.30°C, a następnie 36°C)

Jeśli nie ma ciepłej wody – owinąć odmrożoną część ciała w lekko ogrzany ręcznik

Na odmrożone policzki, nos czy uszy nałożyć czyste (nie gorące) opatrunki

Jeśli na skórze są widoczne pęcherze lub sino-czerwone albo blade plamy – zastosować suche, czyste luźne. opatrunki, najlepiej z jałowej gazy unikając ucisku

Jeżeli poszkodowany jest nieprzytomny, należy sprawdzić oddech i tętno, w razie braku – ABC resuscytacji oraz wezwanie Zespołu Ratownictwa Medycznego (tel. 999 lub 112).

Uwaga! Nie należy:

Stosować suchego nawiewu ciepła, termoforów jak również narażać na ponowne wychłodzenia ogrzanych tkanek oraz chodzenie – prowadzi to do jeszcze cięższego uszkodzenia komórek (zagrożenie martwicą)

Gwałtownie poruszać poszkodowanym (nawet nieznaczne ruchy, powodują przepływ ciepłej jeszcze krwi z tułowia w wyziębione kończyny)

Masować a zwłaszcza rozcierać okolic odmrożonych śniegiem (zasoby wychłodzonej krwi obwodowej mogą spowodować zatrzymanie pracy serca)
Przekłuwać pęcherzy

Podawać do picia alkoholu, który przyspiesza wychłodzenie (można podać ciepłe, osłodzone ale nie gorące napoje).

Hipotermia (wychłodzenie organizmu)

Skutki działania zimna na organizm ludzki opisywane były już w czasach antycznych. Hipokrates doradzał, aby krwawiącego człowieka układać na śniegu lub lodzie. Uważał też, że „człowiek przeżyje dłużej w zimie niż w lecie, niezależnie od tego, w której okolicy głowy znajduje się rana”. W latach 30. XX w.,zwrócono uwagę, że podczas I wojny światowej ranni żołnierze pozostawieni na śniegu mieli większe szanse przeżycia, niż ci okrywani kocami i pojeni ciepłymi płynami. Podczas II wojny światowej i wojny o Indochiny lekarze uważali, że chłodzeni ranni przeżywają dłużej. Hipotermia (wychłodzeniu organizmu) jako jednostka chorobowa, czyli skutek ogólnoustrojowego działania niskiej temperatury na organizm człowieka, została uznana dopiero w połowie XX w. O hipotermii mówimy, jeżeli temperatura tzw. centralna obniży się poniżej 35°C.

Hipotermia jako choroba może rozwinąć się jako pierwotna i niezależna jednostka lub wtórnie do innych schorzeń i zaburzeń homeostazy organizmu. W obu przypadkach podstawowym czynnikiem wywołującym jest zimno. Organizm ludzki jest stałocieplny, co oznacza, że posiada zdolność do utrzymywania stałej temperatury centralnej niezależnie od warunków zewnętrznych. W istocie, stan homeotermii podlega głębszej i dokładniejszej kontroli autonomicznej niż homeostaza krążenia. W określonych warunkach, gdy mechanizmy obronne organizmu zawodzą, utrata ciepła zaczyna przewyższać produkcję i temperatura ciała zaczyna się obniżać. W tym momencie zostaje uruchomiona kaskada zaburzeń narządowych i układowych prowadzących – o ile nie wdrożono leczenia – do śmierci! W swoim „naturalnym” przebiegu hipotermia prowadzi po początkowym pobudzeniu do stopniowej depresji praktycznie wszystkich układów organizmu. Poszczególnym stadiom klinicznym hipotermii przypisuje się umownie odpowiednie zakresy temperatury centralnej,ale obraz kliniczny i nasilenie poszczególnych objawów mogą być w dużym stopniu zróżnicowane osobniczo – często w zależności od czynników behawioralnych, kulturowych oraz okoliczności zdarzenia i zaburzeń współistniejących.

Definicja i klasyfikacja

Hipotermia pourazowa – obniżenie temperatury centralnej poniżej 36°C w związku z doznanym urazem. W lekkich obrażeniach wychłodzenie stwierdza się u <10% chorych, a w ciężkich u 30–50%.

Uwagi praktyczne!

Hipotermię pourazową należy podejrzewać u każdej ofiary, która doznała urazu, a okoliczności i warunki zewnętrzne wskazują na możliwość utraty ciepła!

W warunkach upośledzonej termoregulacji, np. u osób w podeszłym wieku i bardzo małych dzieci, hipotermia może wystąpić już przy niewielkim działaniu zimna!

Wychłodzenie organizmu z rozległymi obrażeniami zwiększa śmiertelność – w każdym przypadku zaleca się zabezpieczenie pacjenta przed utratą ciepła za pomocą dostępnych środków!

Hipotermia głęboka spowalnia metabolizm – zwiększa tolerancję na niedotlenienie i może zapewnić ochronę mózgu nawet przez 5 godzin prowadzenia zabiegów resuscytacyjnych!

U chorych po nagłym zatrzymaniu krążenia (NZK) stosuje się łagodną hipotermię leczniczą (tzw. hipotermię terapeutyczną) polegającą na obniżeniu temperatury ciała do 32–33°C na okres 24–36 godzin. Podstawowym celem takiego postępowania jest zmniejszenie ryzyka powikłań w obrębie mózgu poprzez działanie ochronne na ośrodkowy układ nerwowy (OUN)!

Hipotermia stanowi element opieki poresuscytacyjnej i ma na celu zmniejszenie ryzyka zgonu i poprawę jakości życia chorego!

Hipotermia przypadkowa może nas zabić, hipotermia terapeutyczna odpowiednio kontrolowana w warunkach szpitalnych jest sprzymierzeńcem ratującym życie wielu pacjentów!

Mechanizmy obronne/adaptacyjne organizmu

Obkurczenie skórnych naczyń krwionośnych:

Pierwsza linia obrony przed zimnem – zmniejszenie utraty ciepła

Temperatura skóry obniża się, ciepło „magazynowane” w narządach wewnętrznych

Około 10% objętości krwi przemieszcza się do krążenia centralnego

Pojawia się już przy temperaturze centralnej 36,5°C. Drżenia mięśniowe/dreszcze:

Druga i ostatnia linia obrony (pojawiają się 1°C poniżej pierwszej linii, czyli przy 35,5°C)

Utrzymują się przez 4–6 godzin do wyczerpania zapasów glikogenu w mięśniach

Hamowane są przez leki (narkotyczne, uspokajające, przeciwdepresyjne), alkohol oraz współistniejące obrażenia ciała

Zwiększają produkcję ciepła o 50–100% .

PIERWSZA POMOC PRZEDMEDYCZNA

Ważnym elementem jest zapobieganie dalszej utracie ciepła, unikanie czynników destabilizujących chwiejną homeostazę, w razie potrzeby zapewnienie właściwego standardu resuscytacji i transport do właściwego ośrodka. Próby agresywnego ogrzewania są najczęściej nieskuteczne i mogą być na tym etapie niebezpieczne. Chorzy w III i IV stadium hipotermii powinni być transportowani bezpośrednio do szpitali, które posiadają dostęp do metod ogrzewania pozaustrojowego i doświadczenie w leczeniu.

Przekonanie o wyjątkowej skuteczności folii metalizowanych jest nieuzasadnione – w rzeczywistości ich właściwości są podobne do każdego innego materiału o podobnej grubości. Folia metalizowana jest lekka i poręczna, ale sama – nawet szczelnie nałożona – nie jest w stanie zastąpić wielowarstwowego okrycia (ta sama uwaga dotyczy pojedynczej warstwy folii bąbelkowej). Najskuteczniejsze są profesjonalne, stosowane przez wojsko i górskie służby ratunkowe okrycia przypominające śpiwory. Źródła ciepła (o ile konieczne) powinny być układane na tułowiu i nigdy bezpośrednio na skórę.

Śmiertelność w hipotermii wynosi 20–90% i zależy od stopnia i postaci hipotermii, chorób współistniejących i prawdopodobnie od sposobu ogrzewania. Nie istnieją oficjalne rekomendacje dotyczące sposobów ogrzewania w poszczególnych stadiach hipotermii. W zależności od dostępności sprzętu a także wiedzy i inwencji personelu w praktyce stosuje się co najmniej kilkanaście metod w różnych konfiguracjach (optymalną i bezpieczną prędkością podnoszenia temperatury jest 1–1,5°C na godzinę). W ostrej hipotermii pierwotnej, o ile nie doszło do zatrzymania krążenia rokowanie jest zazwyczaj dobre. Zgon spowodowany samym wychłodzeniem następuje najczęściej w trakcie ogrzewania – w ciągu 24 godzin od przyjęcia. Krytyczne dla pacjentów z wtórną hipotermią, którzy przeżyli ten etap są jednak kolejne doby, w których rozwijają się objawy niewydolności wielonarządowej wynikające zazwyczaj z zaostrzenia chorób współistniejących. Z tego powodu zaleca się aby leczenie było prowadzone w oddziałach intensywnej terapii, w warunkach umożliwiających wszechstronne monitorowanie hemodynamiczne i w razie konieczności zastosowanie inwazyjnych metod dostarczania ciepła.(Polskie Towarzystwo Pielegniarstwa Ratunkowego)